मराठी भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Marathi Sahitya Akademi Award - First Winner
Marathi Sahitya Akademi Award – First Winner

साहित्य अकादमी ने 1955 में ही सर्वप्रथम मराठी भाषा का पुरस्कार “तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी” को “वैदिक संस्कृतिचा विकास (सांस्कृतिक इतिहास)” के लिए दिया था। तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी मराठी भाषा के विख्यात साहित्यकार हैं। मराठी एक आर्य भाषा परिवार की भाषा है, जो मुख्य रूप से भारतीय राज्य महाराष्ट्र, गोवा और उनके पड़ोसी राज्यों में बोली जाती है।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

मराठी भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022उजव्या सोंडेच्या बाहुल्या (उपन्यास)प्रवीण दशरथ बांदेकर
2021बलूच्या अवस्थांतराची डायरी (कहानी-संग्रह)किरण गुरव
2020उद्या (उपन्यास)नंदा खरे
2019कदाचित अजूनही (कविता)अनुराधा पाटील
2018सर्जनप्रेरणा आणि कवित्वशोध ( साहित्यिक आलोचना)म.सु. पाटील
2017बोलावें ते आम्ही (कविता-संग्रह)श्रीकांत देशमुख
2016आलोक (कहानी)आसाराम लोमटे
2015चलत्-चित्रव्‍यूह (संस्‍मरण)अरुण खोपकर
2014चार नगरातले माझे विश्‍व (आत्‍मकथा)जयंत विष्‍णु नारळीकर
2013वाचणारयाची रोजनिशी (निबंध-संग्रह)सतीश काळसेकर
2012फिनिक्सच्या राखेतून उठला मोर (कहानी–संग्रह)जयंत पवार
2011वार्याने हलते रान (निबंध–संग्रह)माणिक सीताराम गोघाटे ‘ग्रेस’
2010रुजुवात (समालोचना)अशोक रा. केळकर
2009चित्रलिपि (कविता–संग्रह)वसंत आबाजी डहाके
2008उत्सुकतेने मी झोपलो (उपन्यास)श्याम मनोहर
2007महर्षी विट्ठल रामजी शिंदे : जीवन व कार्य (जीवनी)गो. मा. पवार
2006भूमि (उपन्यास)आशा बगे
2005भिजकी वही (कविता–संग्रह)*अरुण कोलटकर
2004बारोमास (उपन्यास)सदानंद नामदेवराव देशमुख
2003डांगोरा : एका नगरीचा (उपन्यास)टी. वी. सरदेशमुख
2002युगांत (नाटक)महेश एलकुंचवार
2001तणकट (उपन्यास)राजन गवस
2000पानझड (कविता–संग्रह)नामदेव धोंडो महानोर
1999ताम्रपट (उपन्यास)रंगनाथ पठारे
1998तुकाराम दर्शन (समालोचना)सदानंद श्रीधर मोरे
1997ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टि (समालोचना)मधुकर वासुदेव धोंड
1996एका मुंगीचे महाभारत (आत्मकथा)गंगाधर गाडगीळ
1995राघववेळ (उपन्यास)नामदेव कांबळे
1994एकूण कविता–1 (कविता–संग्रह)दिलीप चित्रे
1993मर्ढेकरांची कविता : स्वरूप आणि संदर्भ (समालोचना)विजया राजाध्यक्ष
1992झाडाझड़ती (उपन्यास)विश्वास पाटील
1991टीका स्वयंवर (समालोचना)भालचंद्र नेमाडे
1990झोंबी (उपन्यास)आनंद रतन यादव
1989हरवलेले दिवस (आत्मकथा)*प्रभाकर वामन ऊर्ध्वेरेषे
1988उचल्या (उपन्यास)लक्ष्मण गायकवाड़
1987श्री विट्ठल : एक महासमन्वय (समालोचना)रामचंद्र चिन्तामण ढेरे
1986खून गाठी (कविता–संग्रह)एन. जी. देशपांडे
1985एक झाड आणि दोन पक्षी (आत्मकथा)विश्राम बेडेकर
1984गर्भरेशीम (कविता–संग्रह)इंदिरा संत
1983सत्तांतर (उपन्यास)व्यंकटेश माडगूळकर
1982सौन्दर्यानुभाव (समालोचना)प्रभाकर पाध्ये
1981उपरा (जीवनी)लक्ष्मण माने
1980सलाम (कविता–संग्रह)मंगेश के. पाडगाँवकर
1979सृष्टि, सौन्दर्य आणि साहित्यमूल्य (समालोचना)शरच्चंद्र मुक्तिबोध
1978नक्षत्रांचे देणे (कविता–संग्रह)*सी. टी. खानोलकर (आरती प्रभु)
1977दशपदी (कविता–संग्रह)ए. आर. देशपांडे ‘अनिल’
1976स्मरणगाथा (आत्मकथात्मक उपन्यास)जी. एन. दांडेकर
1975सौन्दर्य मीमांसा (सौन्दर्य शास्त्र)आर. बी. पाटणकर
1974नट सम्राट (नाटक)*विष्णु वामन शिरवाडकर
1973काजलमाया (कहानी–संग्रह)*जी. ए. कुलकर्णी
1972जेव्हा माणूस जागा होतो (आत्मकथा)गोदावरी परुलेकर
1971पैस (निबंध–संग्रह)दुर्गा भागवत
1970आदर्श भारत–सेवक (जीवन–चरित)नरहर रघुनाथ फाटक
1969नाट्याचार्य देवल (जीवनी)एस. एन. बनहट्टी
1968युगांत (महाभारत की व्याख्या)इरावती कर्वे
1967भाषा : इतिहास आणि भूगोल (भाषाशास्त्रीय अध्ययन)एन. जी. कालेलकर
1966श्री शिव छत्रपति (इतिहास विषयक–शोध)*टी.एस. शेजवलकर
1965व्यक्ति आणि वल्ली (रेखाचित्र–संग्रह)पी.एस. देशपाण्डे
1964स्वामी (उपन्यास)रणजीत देसाई
1963रथचक्र (उपन्यास)एस. एन. पेंडसे
1962अनामिकाची चिन्तनिका (दार्शनिक चिन्तन)पी. वाई. देशपाण्डे
1961डॉ. केतकर (जीवनी)डी. एन. गोखले
1960ययाति (उपन्यास)वी. एस. खांडेकर
1959भारतीय साहित्य शास्त्र (काव्य–शास्त्र–विवेचन)जी. टी. देशपाण्डे
1958बहुरूपी (आत्मकथा)चिंतामणि राव कोल्हटकर
1956सौन्दर्य आणि साहित्य (सौन्दर्यशास्त्र का अध्ययन)*बी. एस. मर्ढेकर
1955वैदिक संस्कृतिचा विकास (सांस्कृतिक इतिहास)तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मराठी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षअनुवाद का शीर्षकअनुवादमूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा)लेखक
2022सलोख्याचे प्रदेश, शोध सहिष्णू भारताचाप्रमोद मुजुमदारइन गुड फेथ (कथेतर साहित्य), अंग्रेज़ीसबा नकवी
2021सी ऑफ़ पॉपीज (स्व.) कुमार नवाथेसी ऑफ़ पॉपीज (उपन्यास), अंग्रेज़ीअमिताव घोष
2020मध्यरात्रिनंतरचे ताससोनाली नवांगुळइरंदम जामथिन कथाइ (उपन्यास), तमिऴसलमा
2019आणि मग एक दिवस…सई परांजपेएंड देन वन डे (आत्मकथा), हिंदीनसीरुद्दीन शाह
2018संशयात्‍माप्रफुल्‍ल शिलेदारसंशयात्‍मा (कविता), हिंदीज्ञानेंद्रपति
2017गौहर ज़ान म्हणतात मला!सुजाता देशमुखमाई नेम इज़ गौहरजान (अंग्रेज़ी जीवनी)विक्रम संपत
2016लोकशाहीवादी अम्‍मीस दीर्घपत्रमिलिंद चंपानेरकरएम्‍मी : लेटर टु ए डेमोक्रेटिक मदर (अंग्रेज़ी आत्‍मकथा)सईद अख्‍तर मिर्जा
2015दोन ओळींच्या दरम्यानबलवंत वसंत जेऊरकरदो पंक्तियों के बीच (हिंदी), कविताराजेश जोशी
2014स्‍मृतिभ्रंशानंतरमधुकर सुदाम पाटिलऑफ्टर अम्‍नेशिया (अंग्रेज़ी साहित्यिक आलोचना)गणेश एन. देवी
2013सुबोध बाइबिल-नव करारफादर फ्रांसिस डी’ बृत्‍तोबाइबिल : द न्‍यू टेस्‍टामेंट (अंग्रेज़ी रिलिजियस टेक्‍स्‍ट).
2012पांथस्थ : एका भारतीय साम्यवादी नेत्याची मुशाफिरीशारदा साठेए ट्रैवलर एंड द रोड (अंग्रेज़ी जीवनी)मोहित सेन
2011रजईकविता महाजनलिहाफ़ (उर्दू कहानी–संग्रह)इस्मत चुगताई
2010अशी काळवेळसरोज देशपांडेद मैटर ऑफ़ टाइम (अंग्रेज़ी उपन्यास)शशि देशपांडे
2009कलिकथा : व्हाया बायपासजयप्रकाश वासुदेव सावंतकलिकथा : वाया बाइपास (हिन्दी उपन्यास)अलका सरावगी
2008खोंट सत्यसूर्यनारायण रणसुभेझूठा सच (हिन्दी उपन्यास)यशपाल
2007पहिली जागरंजना श्रीकृष्ण पाठकप्रथम आलो (बाङ्ला उपन्यास)सुनील गंगोपाध्याय
2006बोल माधवीआसावरी श्रीनिवास काकडेबोलो माधवी (हिन्दी काव्य)चंद्रप्रकाश देवल
2005अंत:स्थअशोक चंदनमल जैनद इनसाइडर (अंग्रेज़ी आत्मकथा)पी. वी. नरसिंह राव
2004देवदासमृणालिनी प्रभाकर गडकरीदेवदास (बाङ्ला उपन्यास)शरतचंद्र चट्टोपाध्याय
2003द गॉड ऑफ़ स्माल थिग्ंज़अपर्णा वेलणकरद गॉड ऑफ़ स्माल थिंग्ज़र (अंग्रेज़ी उपन्यास)अरुंधती राय
2002हाकइब्राहीम अफ़ग़ानदीवारों के बीच (उर्दू आत्मकथा)निदा फ़ाज़ली
2001डॉ. बाबा साहेब आंबेडकर : अनुभव आणि आठवाणीभास्कर लक्ष्मण भोलेरेमिनिसेन्सेज एंड रिमेम्ब्रेंसेज ऑफ़ डॉ. बी. आर. आंबेडकर (मराठी जीवनी)नानकचंद रत्तू
2000औसेपची मुलेधनश्री छळबेऔसेपिंटा मक्काल (मलयाळम् उपन्यास)तकष़ी शिवशंकर पिळ्ळै
1999ना राधा ना रुक्मिणीहेमा जावडेकरना राधा ना रुक्मिणी (पंजाबी उपन्यास)अमृता प्रीतम
1998नोकराचा सदरानिशिकांत ठकारनौकर की कमीज़ (हिन्दी उपन्यास)विनोद कुमार शुक्ल
1997साक्षीदारचंद्रकांत भोंजाळप्रत्यक्षदर्शी (हिन्दी उपन्यास)जितेन्द्र भाटिया
1996दशद्वार ते सोपानवसंत केशव पाटीलदशद्वार से सोपान तक (हिन्दी आत्मकथा)हरिवंशराय बच्चन
1995आधुनिक स्तोत्रप्रदीप जी. देशपाण्डेलैटर–डे–साम्स (गुजराती उपन्यास)निस्सीम एज़ेकिएल
1994सात फुले आकाशीउषा पुरोहितसात पगलां आकाशमां (गुजराती उपन्यास)कुंदनिका कापडीआ
1993रवीन्द्रनाथांच्या सहवासातविलास गीतेमङ्पुते रवीन्द्रनाथ (बाङ्ला संस्मरण)मैत्रेयी देवी
1992कार्मेलीननरेश कावडीकार्मेलीन (कोंकणी उपन्यास)दामोदर मावज़ो
1991तमसचंद्रकांत पाटीलतमस (हिन्दी उपन्यास)भीष्म साहनी
1990राग दरबारीश्रीपाद जोशीराग दरबारी (हिन्दी उपन्यास)श्रीलाल शुक्ल
1989वंशवृक्षउमा विरूपाक्ष कुलकर्णीवंशवृक्ष (कन्नड उपन्यास)एस.एल. भैरप्प

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मराठी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022पियूची वही (उपन्यास)संगीता बर्वे
2021जोकर बनला किंगमेकर (उपन्यास)संजय वाघ
2020आबाची गोष्ट (लघुकथा)आबा गोविंदा महाजन
2019जंगल खाजिन्याचा शोध (उपन्यास)सलीम सरदार मुल्ला
2018समग्र योगदानरत्नाकार मटकरी
2017खरीच्‍या वाटा (उपन्‍यास)एल.एम. कडू
2016बाल साहित्‍य में समग्र योगदान हेतुराजीव तांबे
2015बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुलीलाधर हेगड़े
2014बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुमाधुरी पुरन्‍दरे
2013बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुअनंत भावे
2012बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुबाबा भांड
2011बोक्या सातबंडे (भाग–4 एवं 5) (कहानी–संग्रह)दिलीप प्रभावळकर
2010सृष्टीत… गोष्टीत (कहानी–संग्रह)अनिल अवचट

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मराठी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2021काळेकरडे स्ट्रोक्स (उपन्यास)प्रणव सखदेव
2020देवबाभळी (नाटक)प्राजक्त देशमुख
2019 शहर आत्महत्या करायचा महंताय (कविता)सुशील कुमार शिंदे
2018फेसाटी (उपन्‍यास)नवनाथ गोरे
2017उभं-आडवं (कहानी-संग्रह)राहुल कौसंबी
2016ब्‍लॉगच्‍या आरशापल्‍याड (कहानी)मनस्विनी लता रवींद्र
2015सेन साई वेस (कविता)वीरा राठौड़
2014स्‍वातहल फालतू समाजन्‍याची गोष्‍ठ (उपन्‍यास)अवधूत डोंगरे
2013धूसर झालं नसतं गाव (कविता–संग्रह)रवि कोरडे
2012पाणी चारू, आरो इत्यादि… (नाटक)धर्मकीर्ति सुमंत
2011भुईशास्त्र (कविता–संग्रह)ऐश्वर्य पाटेकर

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार

m (UTC:5.5) -->