मराठी भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Marathi Sahitya Akademi Award - First Winner
Marathi Sahitya Akademi Award – First Winner

साहित्य अकादमी ने 1955 में ही सर्वप्रथम मराठी भाषा का पुरस्कार “तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी” को “वैदिक संस्कृतिचा विकास (सांस्कृतिक इतिहास)” के लिए दिया था। तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी मराठी भाषा के विख्यात साहित्यकार हैं। मराठी एक आर्य भाषा परिवार की भाषा है, जो मुख्य रूप से भारतीय राज्य महाराष्ट्र, गोवा और उनके पड़ोसी राज्यों में बोली जाती है।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

मराठी भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2022 उजव्या सोंडेच्या बाहुल्या (उपन्यास) प्रवीण दशरथ बांदेकर
2021 बलूच्या अवस्थांतराची डायरी (कहानी-संग्रह) किरण गुरव
2020 उद्या (उपन्यास) नंदा खरे
2019 कदाचित अजूनही (कविता) अनुराधा पाटील
2018 सर्जनप्रेरणा आणि कवित्वशोध ( साहित्यिक आलोचना) म.सु. पाटील
2017 बोलावें ते आम्ही (कविता-संग्रह) श्रीकांत देशमुख
2016 आलोक (कहानी) आसाराम लोमटे
2015 चलत्-चित्रव्‍यूह (संस्‍मरण) अरुण खोपकर
2014 चार नगरातले माझे विश्‍व (आत्‍मकथा) जयंत विष्‍णु नारळीकर
2013 वाचणारयाची रोजनिशी (निबंध-संग्रह) सतीश काळसेकर
2012 फिनिक्सच्या राखेतून उठला मोर (कहानी–संग्रह) जयंत पवार
2011 वार्याने हलते रान (निबंध–संग्रह) माणिक सीताराम गोघाटे ‘ग्रेस’
2010 रुजुवात (समालोचना) अशोक रा. केळकर
2009 चित्रलिपि (कविता–संग्रह) वसंत आबाजी डहाके
2008 उत्सुकतेने मी झोपलो (उपन्यास) श्याम मनोहर
2007 महर्षी विट्ठल रामजी शिंदे : जीवन व कार्य (जीवनी) गो. मा. पवार
2006 भूमि (उपन्यास) आशा बगे
2005 भिजकी वही (कविता–संग्रह) *अरुण कोलटकर
2004 बारोमास (उपन्यास) सदानंद नामदेवराव देशमुख
2003 डांगोरा : एका नगरीचा (उपन्यास) टी. वी. सरदेशमुख
2002 युगांत (नाटक) महेश एलकुंचवार
2001 तणकट (उपन्यास) राजन गवस
2000 पानझड (कविता–संग्रह) नामदेव धोंडो महानोर
1999 ताम्रपट (उपन्यास) रंगनाथ पठारे
1998 तुकाराम दर्शन (समालोचना) सदानंद श्रीधर मोरे
1997 ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टि (समालोचना) मधुकर वासुदेव धोंड
1996 एका मुंगीचे महाभारत (आत्मकथा) गंगाधर गाडगीळ
1995 राघववेळ (उपन्यास) नामदेव कांबळे
1994 एकूण कविता–1 (कविता–संग्रह) दिलीप चित्रे
1993 मर्ढेकरांची कविता : स्वरूप आणि संदर्भ (समालोचना) विजया राजाध्यक्ष
1992 झाडाझड़ती (उपन्यास) विश्वास पाटील
1991 टीका स्वयंवर (समालोचना) भालचंद्र नेमाडे
1990 झोंबी (उपन्यास) आनंद रतन यादव
1989 हरवलेले दिवस (आत्मकथा) *प्रभाकर वामन ऊर्ध्वेरेषे
1988 उचल्या (उपन्यास) लक्ष्मण गायकवाड़
1987 श्री विट्ठल : एक महासमन्वय (समालोचना) रामचंद्र चिन्तामण ढेरे
1986 खून गाठी (कविता–संग्रह) एन. जी. देशपांडे
1985 एक झाड आणि दोन पक्षी (आत्मकथा) विश्राम बेडेकर
1984 गर्भरेशीम (कविता–संग्रह) इंदिरा संत
1983 सत्तांतर (उपन्यास) व्यंकटेश माडगूळकर
1982 सौन्दर्यानुभाव (समालोचना) प्रभाकर पाध्ये
1981 उपरा (जीवनी) लक्ष्मण माने
1980 सलाम (कविता–संग्रह) मंगेश के. पाडगाँवकर
1979 सृष्टि, सौन्दर्य आणि साहित्यमूल्य (समालोचना) शरच्चंद्र मुक्तिबोध
1978 नक्षत्रांचे देणे (कविता–संग्रह) *सी. टी. खानोलकर (आरती प्रभु)
1977 दशपदी (कविता–संग्रह) ए. आर. देशपांडे ‘अनिल’
1976 स्मरणगाथा (आत्मकथात्मक उपन्यास) जी. एन. दांडेकर
1975 सौन्दर्य मीमांसा (सौन्दर्य शास्त्र) आर. बी. पाटणकर
1974 नट सम्राट (नाटक) *विष्णु वामन शिरवाडकर
1973 काजलमाया (कहानी–संग्रह) *जी. ए. कुलकर्णी
1972 जेव्हा माणूस जागा होतो (आत्मकथा) गोदावरी परुलेकर
1971 पैस (निबंध–संग्रह) दुर्गा भागवत
1970 आदर्श भारत–सेवक (जीवन–चरित) नरहर रघुनाथ फाटक
1969 नाट्याचार्य देवल (जीवनी) एस. एन. बनहट्टी
1968 युगांत (महाभारत की व्याख्या) इरावती कर्वे
1967 भाषा : इतिहास आणि भूगोल (भाषाशास्त्रीय अध्ययन) एन. जी. कालेलकर
1966 श्री शिव छत्रपति (इतिहास विषयक–शोध) *टी.एस. शेजवलकर
1965 व्यक्ति आणि वल्ली (रेखाचित्र–संग्रह) पी.एस. देशपाण्डे
1964 स्वामी (उपन्यास) रणजीत देसाई
1963 रथचक्र (उपन्यास) एस. एन. पेंडसे
1962 अनामिकाची चिन्तनिका (दार्शनिक चिन्तन) पी. वाई. देशपाण्डे
1961 डॉ. केतकर (जीवनी) डी. एन. गोखले
1960 ययाति (उपन्यास) वी. एस. खांडेकर
1959 भारतीय साहित्य शास्त्र (काव्य–शास्त्र–विवेचन) जी. टी. देशपाण्डे
1958 बहुरूपी (आत्मकथा) चिंतामणि राव कोल्हटकर
1956 सौन्दर्य आणि साहित्य (सौन्दर्यशास्त्र का अध्ययन) *बी. एस. मर्ढेकर
1955 वैदिक संस्कृतिचा विकास (सांस्कृतिक इतिहास) तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मराठी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष अनुवाद का शीर्षक अनुवाद मूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा) लेखक
2022 सलोख्याचे प्रदेश, शोध सहिष्णू भारताचा प्रमोद मुजुमदार इन गुड फेथ (कथेतर साहित्य), अंग्रेज़ी सबा नकवी
2021 सी ऑफ़ पॉपीज  (स्व.) कुमार नवाथे सी ऑफ़ पॉपीज (उपन्यास), अंग्रेज़ी अमिताव घोष
2020 मध्यरात्रिनंतरचे तास सोनाली नवांगुळ इरंदम जामथिन कथाइ (उपन्यास), तमिऴ सलमा
2019 आणि मग एक दिवस… सई परांजपे एंड देन वन डे (आत्मकथा), हिंदी नसीरुद्दीन शाह
2018 संशयात्‍मा प्रफुल्‍ल शिलेदार संशयात्‍मा (कविता), हिंदी ज्ञानेंद्रपति
2017 गौहर ज़ान म्हणतात मला! सुजाता देशमुख माई नेम इज़ गौहरजान (अंग्रेज़ी जीवनी) विक्रम संपत
2016 लोकशाहीवादी अम्‍मीस दीर्घपत्र मिलिंद चंपानेरकर एम्‍मी : लेटर टु ए डेमोक्रेटिक मदर (अंग्रेज़ी आत्‍मकथा) सईद अख्‍तर मिर्जा
2015 दोन ओळींच्या दरम्यान बलवंत वसंत जेऊरकर दो पंक्तियों के बीच (हिंदी), कविता राजेश जोशी
2014 स्‍मृतिभ्रंशानंतर मधुकर सुदाम पाटिल ऑफ्टर अम्‍नेशिया (अंग्रेज़ी साहित्यिक आलोचना) गणेश एन. देवी
2013 सुबोध बाइबिल-नव करार फादर फ्रांसिस डी’ बृत्‍तो बाइबिल : द न्‍यू टेस्‍टामेंट (अंग्रेज़ी रिलिजियस टेक्‍स्‍ट) .
2012 पांथस्थ : एका भारतीय साम्यवादी नेत्याची मुशाफिरी शारदा साठे ए ट्रैवलर एंड द रोड (अंग्रेज़ी जीवनी) मोहित सेन
2011 रजई कविता महाजन लिहाफ़ (उर्दू कहानी–संग्रह) इस्मत चुगताई
2010 अशी काळवेळ सरोज देशपांडे द मैटर ऑफ़ टाइम (अंग्रेज़ी उपन्यास) शशि देशपांडे
2009 कलिकथा : व्हाया बायपास जयप्रकाश वासुदेव सावंत कलिकथा : वाया बाइपास (हिन्दी उपन्यास) अलका सरावगी
2008 खोंट सत्य सूर्यनारायण रणसुभे झूठा सच (हिन्दी उपन्यास) यशपाल
2007 पहिली जाग रंजना श्रीकृष्ण पाठक प्रथम आलो (बाङ्ला उपन्यास) सुनील गंगोपाध्याय
2006 बोल माधवी आसावरी श्रीनिवास काकडे बोलो माधवी (हिन्दी काव्य) चंद्रप्रकाश देवल
2005 अंत:स्थ अशोक चंदनमल जैन द इनसाइडर (अंग्रेज़ी आत्मकथा) पी. वी. नरसिंह राव
2004 देवदास मृणालिनी प्रभाकर गडकरी देवदास (बाङ्ला उपन्यास) शरतचंद्र चट्टोपाध्याय
2003 द गॉड ऑफ़ स्माल थिग्ंज़ अपर्णा वेलणकर द गॉड ऑफ़ स्माल थिंग्ज़र (अंग्रेज़ी उपन्यास) अरुंधती राय
2002 हाक इब्राहीम अफ़ग़ान दीवारों के बीच (उर्दू आत्मकथा) निदा फ़ाज़ली
2001 डॉ. बाबा साहेब आंबेडकर : अनुभव आणि आठवाणी भास्कर लक्ष्मण भोले रेमिनिसेन्सेज एंड रिमेम्ब्रेंसेज ऑफ़ डॉ. बी. आर. आंबेडकर (मराठी जीवनी) नानकचंद रत्तू
2000 औसेपची मुले धनश्री छळबे औसेपिंटा मक्काल (मलयाळम् उपन्यास) तकष़ी शिवशंकर पिळ्ळै
1999 ना राधा ना रुक्मिणी हेमा जावडेकर ना राधा ना रुक्मिणी (पंजाबी उपन्यास) अमृता प्रीतम
1998 नोकराचा सदरा निशिकांत ठकार नौकर की कमीज़ (हिन्दी उपन्यास) विनोद कुमार शुक्ल
1997 साक्षीदार चंद्रकांत भोंजाळ प्रत्यक्षदर्शी (हिन्दी उपन्यास) जितेन्द्र भाटिया
1996 दशद्वार ते सोपान वसंत केशव पाटील दशद्वार से सोपान तक (हिन्दी आत्मकथा) हरिवंशराय बच्चन
1995 आधुनिक स्तोत्र प्रदीप जी. देशपाण्डे लैटर–डे–साम्स (गुजराती उपन्यास) निस्सीम एज़ेकिएल
1994 सात फुले आकाशी उषा पुरोहित सात पगलां आकाशमां (गुजराती उपन्यास) कुंदनिका कापडीआ
1993 रवीन्द्रनाथांच्या सहवासात विलास गीते मङ्पुते रवीन्द्रनाथ (बाङ्ला संस्मरण) मैत्रेयी देवी
1992 कार्मेलीन नरेश कावडी कार्मेलीन (कोंकणी उपन्यास) दामोदर मावज़ो
1991 तमस चंद्रकांत पाटील तमस (हिन्दी उपन्यास) भीष्म साहनी
1990 राग दरबारी श्रीपाद जोशी राग दरबारी (हिन्दी उपन्यास) श्रीलाल शुक्ल
1989 वंशवृक्ष उमा विरूपाक्ष कुलकर्णी वंशवृक्ष (कन्नड उपन्यास) एस.एल. भैरप्प

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मराठी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2022 पियूची वही (उपन्यास) संगीता बर्वे
2021 जोकर बनला किंगमेकर (उपन्यास) संजय वाघ
2020 आबाची गोष्ट (लघुकथा) आबा गोविंदा महाजन
2019 जंगल खाजिन्याचा शोध (उपन्यास) सलीम सरदार मुल्ला
2018 समग्र योगदान रत्नाकार मटकरी
2017 खरीच्‍या वाटा (उपन्‍यास) एल.एम. कडू
2016 बाल साहित्‍य में समग्र योगदान हेतु राजीव तांबे
2015 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु लीलाधर हेगड़े
2014 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु माधुरी पुरन्‍दरे
2013 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु अनंत भावे
2012 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु बाबा भांड
2011 बोक्या सातबंडे (भाग–4 एवं 5) (कहानी–संग्रह) दिलीप प्रभावळकर
2010 सृष्टीत… गोष्टीत (कहानी–संग्रह) अनिल अवचट

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मराठी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2021 काळेकरडे स्ट्रोक्स (उपन्यास) प्रणव सखदेव
2020 देवबाभळी (नाटक) प्राजक्त देशमुख
2019  शहर आत्महत्या करायचा महंताय (कविता) सुशील कुमार शिंदे
2018 फेसाटी (उपन्‍यास) नवनाथ गोरे
2017 उभं-आडवं (कहानी-संग्रह) राहुल कौसंबी
2016 ब्‍लॉगच्‍या आरशापल्‍याड (कहानी) मनस्विनी लता रवींद्र
2015 सेन साई वेस (कविता) वीरा राठौड़
2014 स्‍वातहल फालतू समाजन्‍याची गोष्‍ठ (उपन्‍यास) अवधूत डोंगरे
2013 धूसर झालं नसतं गाव (कविता–संग्रह) रवि कोरडे
2012 पाणी चारू, आरो इत्यादि… (नाटक) धर्मकीर्ति सुमंत
2011 भुईशास्त्र (कविता–संग्रह) ऐश्वर्य पाटेकर

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *