नेपाली भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Nepali Sahitya Akademi Award - First Winner
Nepali Sahitya Akademi Award – First Winner

साहित्य अकादमी ने 1977 में ही सर्वप्रथम नेपाली भाषा का पुरस्कार “इन्द्र बहादुर राई” को “नेपाली उपन्यास का आधारहरू (समालोचना)” के लिए दिया था। नेपाली नेपाल और भारत की आधिकारिक भाषा है और यह भारत और भूटान के कुछ हिस्सों में भी बोली जाती है। यह एक इंडो-आर्यन भाषा परिवार की भाषा है।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

नेपाली भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2022 साइनो (नाटक) के. बी. नेपाली
2021 उषा-अनिरुद्ध (महाकाव्य) छविलाल उपाध्याय
2020 किरायाको कोख (उपन्यास) शंकर देव ढकाल
2019 विस्व एउटा पल्लो गाउँ (यात्रा-वृत्‍तांत) सलोन कार्थक
2018 किन रोयौ उपमा (कहानी-संग्रह) लोकनाथ उपाध्याय चापागाईं
2017 कृति विमर्श (साहित्यिक समीक्षा) वीणा हाङ्गखिम
2016 जन्‍मभूमि मेरो स्‍वदेश (उपन्‍यास) गीता उपाध्‍याय
2015 समयका प्रतिविम्‍बहरू (कहानी) गुप्‍त प्रधान
2014 सत्‍ता ग्रहण (कहानी) नन्‍द हाङखिम
2013 मनका लहर र रहरहरू (यात्रा-वृत्‍तांत) मनबहादुर प्रधान
2012 एकान्तवास (कहानी–संग्रह) उदय थुलुङ
2010 आकाशले पनि ठाउँ खोजिरहेछ (कविता–संग्रह) गोपीनारायण प्रधान
2009 गैरीगाउँकी चमेली (कहानी–संग्रह) समीरण क्षेत्री ‘प्रियदर्शी’
2008 केही नमिलेका रेखाहरू (कहानी–संग्रह) हायमन दास राई ‘किरात’
2007 करफ्यू (नाटक) लक्ष्मण श्रीमल
2006 द्रोह (उपन्यास) भीम दाहाल
2005 जीवन गोरेटोमा (उपन्यास) कृष्णसिंह मोक्तान
2004 शान्ति संदेह (कविता–संग्रह) जस योञ्जन ‘प्यासी’
2003 अथाह (उपन्यास) बिन्द्या सुब्बा
2002 उदासीन रूखहरू (उपन्यास) प्रेम प्रधान
2001 आहत अनुभूति (कहानी–संग्रह) लक्खीदेवी सुंदास
2000 निसंस्मरण (निबंध–संग्रह) रामलाल अधिकारी
1999 बीसौं शताब्दीकी मोनालिसा (कहानी–संग्रह) विक्रमवीर थापा
1998 आदिम बस्ती (कविता–संग्रह) मनप्रसाद सुब्बा
1997 वीर जातिको अमर कहानी (जीवनीपरक निबंध–संग्रह) मणिप्रसाद राइ
1996 नि:शब्द (कविता–संग्रह) मोहन ठकुरी
1995 डॉ. पारसमणिको जीवनयात्रा (जीवनी) नगेन्द्रमणि प्रधान
1994 पर्यवेक्षण (साहित्य–समालोचना) जीवन नामदुंग
1993 मृगतृष्णा (कहानी–संग्रह) सानु लामा
1992 इंद्रधनुष (निबंध–संग्रह) आर. पी. लामा
1991 हिपोक्रिट चाँप–गुराँस र अन्य कविता (कविता–संग्रह) गिर्मी शेर्पा
1990 आमा (महाकाव्य) तुलसी राम शर्मा ‘कश्यप’
1989 कर्ण–कुंती (महाकाव्य) तुलसी बहादुर क्षेत्री ‘अपतन’
1988 उषा मंजरी (कविता–संग्रह) पुष्पलाल उपाध्याय
1987 ब्रह्मपुत्रका छेउ–छाउ (उपन्यास) लील बहादुर क्षेत्री
1986 चक्रव्यूह (कहानी–संग्रह) शरद क्षेत्री
1985 नीलकंठ (उपन्यास) मत्स्येन्द्र प्रधान
1984 समाज दर्पण (महाकाव्य) रामचंद्र गिरि
1983 नियति (उपन्यास) इंद्र सुंदास
1982 बिसिरयाको संस्कृति (निबंध–संग्रह) एम. एम. गुरुंग
1981 नया क्षितिजको खोज (कविता–संग्रह) असित राइ
1980 सूनाखारी (उपन्यास) ओकिम ग्विन
1979 मौलो (निबंध–संग्रह) गुमानसिंह चामलिंग
1978 खहरे (कहानी–संग्रह) शिवकुमार राई
1977 नेपाली उपन्यास का आधारहरू (समालोचना) इंद्रबहादुर राई

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के नेपाली भाषा के पुरस्कार विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष अनुवाद का शीर्षक अनुवाद मूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा) लेखक
2022 शांतनुकुलनंदन पूर्णकुमार शर्मा शांतनुकुलनंदन (उपन्यास), असमिया पूरवी बरमुदै
2021 बाबु-छोरा संजीव उपाध्याय पिता-पुत्र (उपन्यास), असमिया होमेन बरगोहाई
2020 एउटा पिस्तौल एउटा कुन्द पुष्प भवानी अधिकारी पिस्तौल अमा कुन्द लेइ अमा (कहानी), मणिपुरी इलाङ्बम दिनॅमनी
2019 बोज्यूले भनेको कथा सचेन राई ‘दुमी’ ग्रेंडमदर्स टेल (उपन्यास), अंग्रेज़ी आर.के. नारायण
2018 यो प्राचीन वीणा मणिका मुखिया यो प्राचीन वीणा (कविता), मलयाळम् ओ.एन.वी. कुरुप
2017 जीवनका बाटामा चंद्रमणि उपाध्याय जीवनर बाटत (असमिया उपन्यास) वीणा बरूवा
2016 खोजी ज्ञानबहादुर छेत्री तलाश (हिंदी कविता) ब्रजेंद्र त्रिपाठी
2015 बिराटाकी पद्मिनी शंकर प्रधान विराट की पद्मिनी (हिंदी उपन्‍यास) वृंदावनलाल वर्मा
2014 मलाई जून चाहिन्‍छ डंबरमणि प्रधान मुझे चांद चाहिए (हिंदी उपन्‍यास) सुरेंद्र वर्मा
2013 मैला आंचल आई.के. सिंह मैला आंचल (हिंदी उपन्‍यास) फणीश्‍वरनाथ रेणु
2012 दरबारकी सुसारे गीता उपाध्याय कारेङर लिगिरी (असमिया नाटक) ज्योति प्रसाद अगरवाला
2010 आनंदमठ तारापति उपाध्याय आनंदमठ (बाङ्ला उपन्यास) बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय
2009 हयवदन ओम नारायण गुप्ता हयवदन (कन्नड नाटक) गिरीश कार्नाड
2008 डॉ. विद्याविन्दु सिंह का केही कविताहरू जीवन राणा सच के पाँव (हिन्दी कविता–संग्रह) विद्याविन्दु सिंह
2006 मेघदूत के.बी. नेपाली मेघदूत (संस्कृत काव्य) कालिदास
2005 हिरेन भट्टाचार्य का निर्वाचित कविता पुष्पधर शर्मा ‘बास्तोला’ संकलन (असमिया काव्य) हिरेन भट्टाचार्य
2004 मेरो देश मेरा मान्छेहरू भानु छेत्री ना देशम् ना प्रजालु (तेलुगु महाकाव्य) शेषेन्द्र शर्मा
2003 पल–विपल सुवास दीपक पल–खिन (डोगरी उपन्यास) ओम गोस्वामी
2002 नामघरे शांति थापा नामघरिया (असमिया उपन्यास) अतुलानंद गोस्वामी
2001 ब्रह्मपुत्र का छालहरू दुर्गा खतिवड़ा गल्पर गाछपेरा (असमिया कहानी–संग्रह) दिनेश शर्मा
2000 कृश्नचंदर का कथा बी. योञ्जन संकलन (उर्दू कहानी–संग्रह) कृश्नचंदर
1999 अर्द्धवृत्त जीवनयात्रा किरणकुमार राई आधालेखा दस्तावेज़ (असमिया उपन्यास) इंदिरा गोस्वामी
1998 चंद्रगुप्त छबिलाल उपाध्याय चंद्रगुप्त (हिन्दी नाटक) जयशंकर प्रसाद
1997 बिराज दुलही शिवसमशेर रसाइली बिराज बऊ (बाङ्ला उपन्यास) शरतचंद्र चट्टोपाध्याय
1994 सुकांत का कविताहरू कर्ण थामी संचयन (बाङ्ला कविता–संग्रह) सुकांत भट्टाचार्य

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के नेपाली भाषा के पुरस्कार विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2022 कोपिलाका रङहरू (कविता-संग्रह) मीना सुब्बा
2021 झ्याउँकिरी र जूनकिरी (कविता-संग्रह) सुदर्शन अम्बटे
2020 अक्षर उज्यालो (नाटक) ध्रुव चौहान
2019 चराको चिरबिर भूराको किरकिर (कविता) भाबिलाल लामिछाने
2018 बाल कोसेली (कहानी) भीम प्रधान
2017 बाल साहित्‍य में समग्र योगदान हेतु शांति क्षेत्री
2016 बाल सुधार सागर (कहानी) शंकरदेव ढकाल
2015 मालती (उपन्‍यास) मुक्ति उपाध्‍याय ‘बराल’
2014 जूनकीरी (कहानी-संग्रह) मुन्‍नी सपकोटा
2013 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु भोटू प्रधान
2012 कोशेली (कविता–संग्रह) शिशुपाल शर्मा
2011 बाल–सुमन (कविता–संग्रह) स्नेह लता राई
2010 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु नैन सिंह योञ्जन

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के नेपाली भाषा के पुरस्कार विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2022 देशको अनुहार (कविता-संग्रह) रोशन राय ‘चोट’
2021 अचल कुहिरो (कहानी-संग्रह) महेश दाहाल
2020 दृष्टि (निबंध) अंजन बासकोटा
2019 चरकियेको भुई (कविता) करन बिराहा
2018 1986 (कहानी) छुदेन काविमो
2017 मूलधारातिर (कविता-संग्रह) शरण मुस्‍कान (गुरुङ)
2016 साँचो जस्‍तै कथाहरू (कहानी) संजीव श्रेत्री
2015 कृति-कीर्ति (साहित्यिक आलोचना) सपन प्रधान
2014 पैतालातलतीरा (कविता-संग्रह) टीका भाई
2013 घर (कहानी–संग्रह) सूरज धड़कन
2012 घाउका रंगहरू (कविता–संग्रह) मनोज वोगटी
2011 सिर्जना रा अभीष्ट (कविता–संग्रह) कमल रेग्मी

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार