तत्सम शब्द: तत्सम शब्द संस्कृत भाषा के दो शब्दों, तत् + सम् से मिलकर बना है। तत् का अर्थ है –उसके, तथा सम् का अर्थ है – समान। अत: कहा जा सकता है कि संस्कृत भाषा के वे शब्द जो हिंदी भाषा में ज्यों के त्यों ले लिए गए है, तत्सम शब्द कहलाते है। जैसे – अग्नि, अमूल्य, अज्ञान, कर्पूर, हिंदी, बांग्ला, मराठी, गुजराती , पंजाबी , तेलगु , कन्नड़ , मलयालम आदि।
तद्भव शब्द: तद्भव शब्द दो शब्दों तत् + भव से मिलकर बना है। जिसका अर्थ है – उससे उत्पन्न। अत: कहा जा सकता है कि संस्कृत भाषा के वे शब्द जो कुछ परिवर्तन के साथ हिंदी शब्दावली में आ गए हैं, उसे तद्भव शब्द कहा जाता है। जैसे:- अकाज, कचौड़ी, काजल, चाम, चमड़ा, चितेरा, कौड़ी, गहरा आदि।
तत्सम और तद्भव शब्दों को याद करने की ट्रिक व पहचानने के नियम:
- तत्सम शब्दों के पीछे क्ष वर्ण का प्रयोग होता है और तद्भव शब्दों के पीछे ख या छ शब्द का प्रयोग होता है।
- तत्सम शब्दों में श्र का प्रयोग होता है और तद्भव शब्दों में स का प्रयोग हो जाता है।
- तत्सम शब्दों में श का प्रयोग होता है और तद्भव शब्दों में स का प्रयोग हो जाता है।
- तत्सम शब्दों में ष वर्ण का प्रयोग होता है।
- तत्सम शब्दों में ऋ की मात्रा का प्रयोग होता है।
- तत्सम शब्दों में र की मात्रा का प्रयोग होता है।
- तत्सम शब्दों में व का प्रयोग होता है और तद्भव शब्दों में ब का प्रयोग होता है।
“अ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- अंक – आँक
- अंगरक्षक – अंगरखा
- अंगुली – ऊँगली
- अंगुष्ठ – अंगुठा
- अंचल – आंचल
- अंजलि – अँजुरी
- अंध – अंधा
- अंधकार – अँधियारा
- अकस्मात – अचानक
- अक्षर – अच्छर
- अक्षवाट – अखाडा
- अक्षि – आँख
- अक्षोट – अखरोट
- अखिल – आखा
- अगणित – अनगिनत
- अगम – अगम्य
- अग्नि – आग
- अग्रणी – अगुवा
- अघ : स्थिति – हेठी
- अज्ञान – अजान
- अज्ञानी – अनजान
- अट्टालिका – अटारी
- अत्र – यहाँ
- अद्य – आज
- अनर्थ – अनाड़ी
- अन्न – अनाज
- अन्यत्र – अनत
- अन्यपरश्व – नरसों
- अमावस्या – अमावस
- अमूल्य – अमोल
- अमृत – अमिय, अमी
- अम्लिका – इमली
- अरघट्ट – रहट.
- अरिष्ठ – रीठा
- अर्चि – आँच
- अर्द्ध – आधा
- अर्पण – अरपन
- अलग्न – अलग
- अलवण – अलोना
- अशीति – अस्सी
- अश्रु – आँसू
- अष्ट – आठ
- अष्टादश – अठारह
- अस्थि – हड्डी
“आ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- आखेट – अहेर
- आच्शारी – आसरा
- आदित्यवार – इतवार
- आद्रक – अदरक
- आधा – अर्ध
- आपात – आवाँ
- आभीर – अहीर
- आमलक – आँवला
- आम्र – आम
- आम्रचूर्ण – अमचूर
- आरात्रिका – आरती
- आर्द्रक – अदरक
- आर्य – आरज
- आलस्य – आलस
- आशा – आस
- आशिष – आशीष
- आशीष – असीस
- आश्चर्य – अचरज
- आश्रय – आसरा
- आश्विन – आसोज
- आषाढ़ – असाढ़
“इ, ई, उ, ऊ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- इक्षु – ईख
- इयत – इतना
- इष्टिका – ईंट
- ईर्ष्या – ईर्षा
- ईर्ष्या – रीस
- उच्च – ऊँचा
- उच्छवास – उसास
- उज्ज्वल – उजाला
- उतिष्ठ – उठ
- उत्पद्यते – उपजना
- उत्साह – उछाह
- उदघाटन – उघाड़ना, उभाड़ना
- उद्धर्तन – उबटन
- उपरि – पर
- उपवास – उपास
- उपालम्भ – उलाहना
- उलूक – उल्लू
- उलूखल – ओखली
- उष्ट्र – ऊँट
- ऊँचा – उच्च
- ऊनचत्वारिंशत् – उन्तालीस
- ऊनत्रिंशत् – उन्तीस
- ऊनपंचाशत् – उन्चास
- ऊनविंशति – उन्नीस
- ऊपालम्भ – उलाहना
- ऊर्ण – ऊन
- ऊषर – ऊँट
“ऋ, ए, ऐ, ओ, औ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- ऋक्ष – रीछ
- ऋषि – रीसी
- एकल पुत्र – एकलौता
- एकादश – ग्यारह
- एला – इलायची
- एवम – यों
- एष – यह
- ओष्ठ – ओंठ, होंठ
“क” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- कंकण – कंगन
- कंकती – कंघी
- कंटक – काँटा
- कंटफल – कटहल
- कंदुक – गेंद
- कच्छप – कछुआ
- कटु – कड़वा
- कति – कई
- कदली – केला
- कन्दुक – गेंद
- कपर्दिका – कौड़ी
- कपाट – किवाड़
- कपोत – कबूतर
- कमल – कँवल
- कर्कट – केकड़ा
- कर्ण – कान
- कर्तव्य – करतब
- कर्पट – कपड़ा
- कर्पास – कपास
- कर्पूर – कपूर
- कर्म – काम
- काँस्यकार – कसेरा
- काक – कौआ
- काच – काँच
- कार्तिक – कातिक
- कार्य – काज
- काष्ठ – काठ
- काष्ठगृह – कटहरा
- काष्ठपुत्तलिका – कठपुतली
- किंचित – कुछ
- किरण – किरन
- कीट – कीड़ा
- कुक्कुर – कुत्ता
- कुक्षि – कोख
- कुटुम्ब – कुटुम
- कुपुत्र – कपूत
- कुब्ज – कुबड़ा
- कुमार – कुँवर
- कुमारी – कुँवारी
- कुम्भकर – कुम्हार
- कुषमांड – कुम्हड़ा
- कुष्ठ – कोढ़
- कूप – कुँवा
- कूर्चिका – कूंची
- कृतगृह – कचहरी
- कृत्यगृह – कचहरी
- कृपा – किरपा
- कृषक – किसान
- कृष्ण – किसन
- केदारिका – क्यारी
- केवर्त – केवट
- कोकिल – कोयल
- कोटि – करोड़
- कोण – कोना
- कोद्रव – कोंदो
- कोष्ठिका – कोठी
- क्रुद्ध – क्रोधी
- क्लेश – कलेश
“ख” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- खटवा – खाट
- खण्डगृह – खड़हर
- खर्जू – खुजली
- खर्जूर – खजूर
- खर्पर – खपड़ा
“ग” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- गणन – गिनना
- गर्गर – गागर
- गर्जन – गरज
- गर्जर – गाजर
- गर्दभ – गदहा ( गधा )
- गर्दभ – गधा
- गर्भिणी – गाभिन
- गर्मी – घाम
- गायक – गवैया
- गुहा – गुफा
- गृद्ध – गिद्ध
- गृध – गीध
- गृह – घर
- गृहिणी – घरनी
- गैरिक – गेरु
- गोत्र – गोत
- गोधूम – गेंहूँ
- गोपालक – ग्वाला
- गोमय – गोबर
- गोस्वामी – गुसाई
- गौ – गाय
- गौर – गोरा
- गौरा – गोरा
- ग्रंथि – गाँठ
- ग्राम – गाँव
- ग्रामीण – गँवार
- ग्राहक – गाहक
- ग्रीवा – गर्दन
- ग्रीष्म – गर्मी
“घ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- घट – घडा
- घटिका – घड़ी
- घृणा – घिन्न ,घिन
- घृत – घी
- घोटक – घोड़ा
“च” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- चंचु – चोंच
- चंडिका – चाँदनी
- चंद्र – चाँद
- चक – चाक
- चक्र – चक्का
- चक्रवाक – चकवा
- चटिका – चिड़िया
- चतुर्थ – चौथा
- चतुर्विंश – चौबीस
- चतुर्वेदी – चौबे
- चतुष्काठ – चौखठ
- चतुष्कोण – चौकोर
- चतुष्पद – चौपाया
- चन्द्र – चाँद
- चरण – चरन
- चरित्र – चरित
- चर्म – चमडा
- चर्म – चाम
- चर्मकार – चमार
- चवर्ण – चबाना
- चिक्कण – चिकना
- चित्रकार – चितेरा
- चूर्ण – चूना, चूरन
- चैत्र – चैत
- चौर – चोर
“छ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- छत्र – छाता
- छाया – छाँह
- छिद्र – छेद
- छेदनी – छेनी
“ज” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- जंघा – जाँघ
- जन्म – जनम
- जमाता – जवाई
- जाड्य – जाड़ा
- जामात्र – जमाई
- जिह्वा – जीभ
- जीर्ण – झीना
- जुष्ट – झूठा
- जृम्भिका – जम्हाई
- जेष्ठ – जेठ
- ज्ञातिगृह – नैहर
- ज्येष्ठ – जेठ
- ज्योति – जोत
“झ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- झटिति – झट
- झणत्कार – झनकार
- झरन – झरना
- झामक – झांवा
“ट, ड, त” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- टंकसाला – टकसाल
- टिट्टिभी – टिटिहरी
- डाकिनी – डाइन
- तड़ाग – तालाब
- तदा – तब
- तपस्वी – तपसी
- तरकन – ताँकना
- तरवारि – तलवार
- ताम्बूलिक – तमोली
- ताम्र – ताँबा
- तित्तिरि – तीतर
- तिथिवार – त्यौहार
- तीक्त – तीता
- तीक्ष्ण – तीखा
- तीर्थ – तीरथ
- तुंद – तोंद
- तृण – तिनका
- तैल – तेल
- त्वरित – तुरंत
“द” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- दंड – डंडा
- दंत – दांत
- दंतधावन – दातुन
- दंष – डंका
- दंष्ट्रा – दाढ
- दक्षिण – दाहिना
- दधि – दही
- दन्त – दांत
- दशम – दसवाँ
- दिपशलाका – दिया सलाई
- दिशांतर – दिशावर
- दीप – दीया
- दीपावली – दिवाली
- दीपावली – दीवाली
- दुःख – दुख
- दुग्ध – दूध
- दुर्बल – दुर्बला
- दूर्वा – दूब
- देव – दई
- दौहित्र – दोहिता
- द्रोण – दोना
- द्वादश – बारह
- द्विगुणा – दुगुना
- द्वितीय – इजा
- द्वितीया – दूज
- द्विपट – दुपट्टा
- द्विप्रहरी – दुपहरी
- द्विवर – देवर
- द्विसृत – दूसरा
“ध” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- धनिका – धनिया
- धन्नश्रेष्ठी – धन्नासेठी
- धरित्री – धरती
- धर्म – धरम
- धान्य – धान
- धावन – धोना
- धूम – धुवाँ
- धूम्र – धुआँ
- धूलि – धुरि
- धूली – धूल
- धृष्ठ – ढीठ
- धैर्य – धीरज
“न” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- न हि – नहीं
- नकुल – नेवला
- नक्र – नाक
- नक्ल – नाक
- नक्षत्र – नखत
- नखहरण – नहना
- नग्न – नंगा
- ननंदुपति – नंदोई
- ननंदृपति – नंदोई
- नप्तृ – नाती
- नयन – नैन
- नव – नया
- नव – नौ
- नवती – नब्बे
- नवनवती – निन्नान्वें
- नवीन – नया
- नव्य – नया
- नस्ता – नाथ
- नस्या – नस
- नापित – नाई
- नारिकेल – नारियल
- नासिका – नाक
- निंद्रा – नींद
- निघाती – निहाई
- निद्रा – नींद
- निमंत्रण – नेवता
- निम्ब – नीम
- निम्बक – नीबू
- नियम – नेम
- निर्गलन – निगलना
- निर्दर – निडर
- निर्वहण – निभाना
- निर्वाह – निवाह
- निष्ठुर – निठुर
- नीचें: – नीचे
- नीच्य – नीचा
- नृत्य – नाच
“प” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- पंक्ति – पन्गत
- पंच – पाँच
- पंचदष – पन्द्रह
- पक्क – पका
- पक्वान्न – पकवान
- पक्ष – पंख
- पक्ष – पाख
- पक्षी – पंछी
- पञ्च – पाँच
- पटल – पलड़ा
- पट्टिका – पाटी
- पठ – पढ़
- पत्र – पत्ता
- पद – पैर
- पदिर – पैर
- पद्म – पदम
- पन्यशालिक – पंसारी
- परख: – परसों
- परपौत्र – परपोता
- परमार्थ – परमारथ
- परशु – फरसा
- परशु – फरुआ
- परश्व – परसों
- परिकूट – परकोटा
- परिधान – पहनना
- परीक्षा – परख
- परीक्षा – परिच्छा
- पर्ण – परा
- पर्पट – पापड़
- पर्पट – पराठा
- पर्पौत्री – परपोती
- पर्यंक – पलंग
- पर्यक – पलंग
- पल्लव – पल्ला
- पवन – पौन
- पश्चाताप – पछतावा
- षष्ट – छः
- पाण्य शालिक – पनसारी
- पाद – पाँव
- पाशिका – फांसी
- पाष – फंदा
- पाषाण – पाहन
- पितृ – पिता
- पितृश्वसा – बुआ
- पिपासा – प्यास
- पिप्पल – पीपल
- पिप्पल – पीपल।
- पिस्थिका – पीठी
- पीत – पीला
- पुच्छ – पूंछ
- पुत्र – पूत
- पुत्रवधू – पतोहू
- पुराण – पुराना
- पुष्कर – पोखर
- पुष्प – फूल
- पुष्य – पूस
- पूर्व – पूरब
- पृथ्वी – प्रथ्वी
- पृष्ठ – पीठ
- पौत्र – पोता
- पौष – पूस
- प्रकट – प्रगट
- प्रणाल – परनाला
- प्रतिच्छाया – परछाई
- प्रतिवासी – पडोसी
- प्रतिवेश्मिक – पड़ोसी
- प्रत्यभिज्ञान – पहचान
- प्रत्यभिज्ञान – पहचान
- प्रथिल – पहला
- प्रस्तर – पत्थर
- प्रस्वेदा – पसीना
- प्रहर – पहर
- प्रहरी – पहरी
- प्रहरी – पहरूवा
- प्रहेलिका – पहेली
- प्राद्युण – पहुना
- प्रिय – पिय
“फ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- फणी – फण
- फाल्गुन – फागुन
- फुल्ल – फुल्का
- फुल्लन – फूलना
- फूल्ल – फूल
- फूल्लन – फूलना
“ब” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- बंध – बांध
- बदरी – बेर
- बधिर – बहरा
- बलिवर्द – बैल
- बली वर्द – बींट
- बलीवर्द – बैल
- बहिर – बाहर
- बालुका – बालू
- बिंदु – बूंद
- बिंदू – बिंदी
- बिग्रह – बिगाड़
- बिन्दू – बूँद
- बिल्व – बेल
- बुध्यते – बूझना
“भ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- भक्त – भगत
- भगिनी – बहिन
- भद्र – भला
- भल्लुक – भालू
- भांडागार – भण्डार
- भातृ – भाई
- भातृजाया – भावज( भौजाई )
- भाद्रपद – भादों
- भाल्लुक – भालू
- भिक्षा – भीख
- भिक्षुक – भिखारी
- भुजा – बाँह
- भूषण – भूसन
- भ्रत्जा – भतीजा
- भ्रमर – भौरां
- भ्रष्ट्रिका – भट्ठी
- भ्राता – भाई
- भ्रू – भौं
- भ्रू – भौंह
“म” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- मंडन – मढ़ना
- मंडप – मंडुवा
- मंडूक – मेढ़क
- मंत्रकारी – मदारी
- मक्षिका – मक्खी
- मजिष्ठ – मजीठ
- मत्सर – मच्छर
- मत्स्य – मछली
- मनुष्य – मानुष
- मयूर – मोर
- मरकटी – मकड़ी
- मरीच – मिर्च
- मर्कटी – मकड़ी
- मशक – मच्छर
- मशकहरी – मशहरी
- मश्रु – मूंछ
- मस्तक – माथा
- महापात्र – महावत
- महिषी – भैंस
- मह्रम – मुझे
- मातुल – मामा
- मार्ग – मग
- मित्र – मीत
- मिष्ट – मीठा
- मुंड – मूंड
- मुकुट – मौर
- मुख – मुँह
- मुख्य – मुखिया
- मुदग – मूंग
- मुषल – मूसल
- मुष्टि – मुट्ठी
- मूल्य – मोल
- मूषक – मूस
- मूषक – मूस
- मृग – मिरग
- मृत – मुआ
- मृत्तिका – मिट्टी
- मृत्यु – मौत
- मेघ – मेह
- मेघ – मेह
- मौक्तिक – मोती
“य, र, ल, व” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- यंत्र – जंत्र
- यजमान – जजमान
- यज्ञोपवीत – जनेऊ
- यति – जति
- यम – जम
- यमुना – जमुना
- यव – जौ
- यश – जस
- यषोदा – जसोदा
- युक्ति – जुगति
- युवा – जवान
- यूथ – जत्था
- योगी – जोगी
- योवन – जोबन
- रक्तिका – रत्ती
- रक्षण – रखना .
- रक्षा – राखी
- रक्षासूत – राखी .
- रक्षिका – राखी
- रजनी – रैन
- रज्जु – रस्सी
- रश्मि – रस्सी .
- राक्षस – राकस
- राजपुत्र – राजपूत
- राजा – राय
- राज्ञी – रानी
- रात्रि – रात
- राशि – रास
- राष्ट्र – राज्य
- रिक्त – रीता
- रुक्ष – रुखा
- रुदन – रोना
- रुष्ट – रूठा
- रूक्ष – रूखा
- रोदन – रोना
- रोम – रोंवा
- लंघन – लांघना
- लक्ष – लाख
- लक्षपति – लखपती
- लक्ष्मण – लखन
- लघुक – हल्का
- लज्जा – लाज
- लम्बक – लम्बा
- लवंग – लौंग
- लवण – नमक
- लवणता – लुनाई
- लीष्ट – लोढ़ा
- लुंचन – नोचना
- लेपन – लीपना
- लेपिका – लई
- लोक – लोग
- लोमश – लोमड़ी
- लौह – लोहा
- लौहकार – लोहार
- वंध्या – बाँझ
- वंश – बांस
- वक् – बगुला
- वक्र – बाँका
- वज्रांग – बजरंग
- वट – बड़
- वट – बरगद
- वणिक – बनिया
- वत्स – बच्चा
- वधु – बहू
- वन – बन
- वरयात्रा – बारात
- वर्तिका – बत्ती
- वर्धकिन – बढ़ई
- वर्धन – बढ़ना
- वर्ष – बरस
- वर्षा – बरसात
- वल्स – बछड़ा
- वाणिक – बनिया
- वाणी – बैन
- वातुलक – बावला
- वानर – बंदर
- वानर – बन्दर
- वाम – बायां
- वाराणसी – बनारस
- वारिद – बादल
- वारिद – बादल
- वार्ता – बात
- वाष्प – भाप
- विकार – विगाड
- विक्षोभ – विछोह
- विग्रह – बीघा
- विद्युत् – बिजली
- विल्ब – बेल
- विवाह – बारात
- विवाह – ब्याह
- विस्टा – बीट
- वृच्शिक – बिच्छु
- वृद्ध – बुढा
- वृश्चिका – बिच्छु
- वेदना – बेदना
- वेश – भेस
- वैर – बैर
- व्यथा – विथा
- व्याख्यान – बखान
- व्याघ्र – बाघ
“श, ष, स, ह” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- शकुन – सगुन
- शत – सौ
- शप्तशती – सतसई
- शमशान – मसान
- शय्या – सेज
- शर्कर – शक्कर
- शर्करा – शक्कर
- शलाका – सलाई
- शाक – साग
- शाप – श्राप
- शालाकिका – सलाई
- शिक्षा – सीख
- शिर – सिर
- शिला – सिल
- शीतल – सीतल
- शीर्ष – सीस
- शुक – सुआ
- शुण्ड – सूंड
- शुन्ठिका – सोंठ
- शुष्क – सूखा
- शूकर – सूअर
- शून्य – सूना
- शृंखला – साँकल
- श्मश्रु – मूंछ
- श्मषान – समसान
- श्यामल – साँवला
- श्यालक – साला
- श्यालस – साला
- श्याली – साली
- श्वसुर – ससुर
- श्वास – साँस
- षोडश – सोलह
- संधि – सेंध
- संध्या – शाम
- संध्या – साँझ
- सज्जा – साज
- सत्य – सच
- सत्व – संत
- सपत्नी – सौत
- सप्त – सात
- सप्तशती – सतसई
- सर्प – साँप
- सर्षप – सरसों
- ससर्प – सरसों
- सह हेलनी – सहेली
- साक्षी – साखी
- सुगंध – सोंध
- सुघट्ट – सुघड़
- सुपुत्र – सपूत
- सुभाग – सुहाग
- सूचिका – सूई
- सूची – सुई
- सूतिगृह – सौरी
- सूत्र – सूत
- सूर्य – सूरज
- सौभाग्य – सुहाग
- स्कंध – कन्धा
- स्कंधभार – कहार
- स्तन – थन
- स्तम्भ – खम्भा
- स्थल – थल
- स्थानक – ठप्पा
- स्थिर – थिर
- स्नेह – नेह
- स्पर्श – परस
- स्फटिक – फटकरी
- स्फुटन – फूटना
- स्फूर्ति – फुरती
- स्फोट – फोड़ा
- स्फोटक – फूट
- स्फोटक – फोड़ा
- स्मरण – सुमिरन
- स्रोत – सोता
- स्वप्न – सपना
- स्वर्ग – सरग
- स्वर्ण – सोना
- स्वर्णकार – सुनार
- स्वसुर – ससुर
- स्वाद – सवाद
- स्वामी – साईं
- स्वेद – पसीना
- हंडी – हांड़ी
- हट्ट – हाट
- हत्याकार – होली
- हरिण – हिरन
- हरित – हरा
- हरिद्रा – हल्दी
- हरीतकी – हरड
- हस्त – हथोड़ा
- हस्त – हाथ
- हस्तिनी – हथनी
- हस्ती – हाथी
- हारि – हार
- हास्य – हँसी
- हिंगू – हींग
- हितेच्छु – हितैषी
- हिरन – हरिण
- हिल्लन – हिलना
- हीरक – हीरा
- होलिका – होली
- ह्रदय – हिय
- ह्रदय – हिया
“क्ष, त्र, ज्ञ” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- क्षत – छत
- क्षति – छति
- क्षत्रिय – खत्री
- क्षार – खार
- क्षार – राख .
- क्षीर – खीर
- क्षुर – खुर
- क्षेत्र – खेत
- क्षेत्रित – खेती
- क्षोदन – खोदना
- त्रयोदष – तेरह
- त्रिणी – तीन
“श्र, ल्र” से शुरू होने वाले तत्सम – तद्भव (Tatsam Tadbhav ) शब्दों के उदाहरण
- श्रंखला – साँकल
- श्रद्धा – साध
- श्रावण – सावन
- श्रिंग – सींघ
- श्रृंगार – सिंगार
- श्रृंगाल – सियार
- श्रेष्ठी – सेठ