संस्कृत भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Sanskrit Sahitya Akademi Award - First Winner
Sanskrit Sahitya Akademi Award – First Winner

साहित्य अकादमी ने संस्कृत के लिए प्रथम पुरस्कार 1956 में पी.वी. काणे को दिया था। संस्कृत भाषा भारत की एक प्राचीन भाषा है जिसका समृद्ध इतिहास और परंपरा है। यह एक हिन्द-आर्य भाषा परिवार की भाषा है।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

संस्कृत भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022दीपमाणिक्यम्् (कविता-संग्रह)जनार्दन प्रसाद पाण्डेय ‘मणि’
2021सृजति शङ्खनादं किल, कविता (कविता-संग्रह)विन्ध्येश्वरीप्रसाद मिश्र ‘विनय’
2020वैशाली (उपन्यास)महेशचन्द्र शर्मा गौतम
2019प्रज्ञाचाक्षुषम् (कविता)पेन्ना-मधुसूदनः
2018मम जननी (कविता-संग्रह)रमाकान्त शुक्ल
2017गंगापुत्रावदानम् (कविता-संग्रह)निरंजन मिश्र
2016काव्‍यनिर्झरी (कविता)सीतानाथ आचार्य शास्‍त्री
2015वनदेवी (काव्‍य)रामशंकर अवस्‍थी
2013चलदूरवाणी (कविता-संग्रह)राधाकान्‍त ठाकुर
2012लद्युपद्यप्रबन्धत्रयी (खंडकाव्य)रामजी ठाकुर
2011भारतायनम् (महाकाव्य)हरेकृष्ण शतपथी
2010भार्गवीयम् (महाकाव्य)मिथिला प्रसाद त्रिपाठी
2009अनभीप्सितम् (कहानी–संग्रह)प्रशस्यमित्र शास्त्री
2008रसप्रिया–विभावनम् (काव्य)ओम्प्रकाश पाण्डेय
2007लसल्लतिका (कविता–संग्रह)हरिदत्त शर्मा
2006तव स्पर्शे स्पर्शे (कविता–संग्रह)हर्षदेव माधव
2005श्रीभार्गवराघवीयम् (महाकाव्य)स्वामी रामभद्राचार्य
2004आख्यानवल्लरी (कथा–संग्रह)देवर्षि कलानाथ शास्त्री
2003निर्झरिणी (कविता)भास्कराचार्य त्रिपाठी
2002हर्षचरित–मंजरी (कविता–संग्रह)काशीनाथ मिश्र
2001को वै रस: (निबंध–संग्रह)पी. श्रीरामचंद्रुडु
2000श्रीचंद्रशेखरेन्द्रसरस्वतीविजयम् (महाकाव्य)एस. श्रीनिवास शर्मा
1999तदेव गगनं सैवधरा(कविता–संग्रह)श्रीनिवास रथ
1998प्रतानिनी (कविता–संकलन)बच्चूलाल अवस्थी
1997त्रिवेणी (कविता–संग्रह)श्यामदेव पाराशर
1996ईशा (कविता–संकलन)केशवचंद्र दाश
1995श्रीराधापंचशती (काव्य)रसिक बिहारी जोशी
1994संधानम् (कविता–संग्रह)राधावल्लभ त्रिपाठी
1993जयंतिका (गद्य–गल्प)जग्गु वकुलभूषण
1992भीष्मचरितम् (महाकाव्य)हरिनारायण दीक्षित
1991स्वातंत्र्यसंभवम् (महाकाव्य)रेवाप्रसाद द्विवेदी
1990श्रीमत्प्रतापराणायनं महाकाव्यम् (बृहत् काव्य)आगेटि परीक्षित शर्मा
1989संध्या (कविता–संकलन)रामकरण मिश्र
1988इक्षुगंधा (कहानी–संग्रह)राजेन्द्र मिश्र
1987अविनाशि (उपन्यास)विश्वनारायण शास्त्री
1986श्री राधाचरित महाकाव्यम् (महाकाव्य)कालिकाप्रसाद शुक्ल
1985विन्ध्यवासिनी विजयमहाकाव्यम् (महाकाव्य)वसंत त्र्यंबक शेवड़े
1984सिन्धु कन्या (ऐतिहासिक उपन्यास)श्रीनाथ एस. हसूरकर
1983श्री शंबुलिंगेश्वर विजयचंपू (जीवनी)पंढरीनाथाचार्य गलगली
1982विश्वभानु (महाकाव्य)पी. के. नारायण पिळ्ळै
1981कापिशायनी (कविता–संग्रह)जगन्नाथ पाठक
1980खिस्तुभागवतम् (महाकाव्य)पी.सी. देवसिया
1979केरलोदय: (महाकाव्य)के. एन. एषुत्तचन
1977बुद्धविजय काव्यम् (कविता–संग्रह)शांतिभिक्षु शास्त्री
1974श्रीशिवपराज्योदयम् (महाकाव्य)एस. वी. वर्णेकर
1973श्रीतिलकयशोर्णव: (महाकाव्य)*एम. एस. अणे
1970शब्दतरंगिणी (शब्दार्थ गवेषणा)वी. सुब्रह्मण्य शास्त्री
1968श्री गुरुगोविन्दसिंहचरितम् (काव्य)सत्यव्रत शास्त्री
1967चित्रकाव्य कौतुकम् (काव्य)रामरूप पाठक
1966भोज’ज श्रृंगार प्रकाश (सौन्दर्यशास्त्र)वे. राघवन
1964तांत्रिक वाङ्मय में शाक्त दृष्टि (शोध)महामहोपाध्याय गोपीनाथ कविराज
1963ए हिस्ट्री ऑफ़ द्वैत स्कूल ऑफ़ वेदांत एंड इट्स लिटरेचर (शोध)बी.एन. कृष्णमूर्ति शर्मा
1961वैदिक विज्ञान और भारतीय संस्कृति (शोध)गिरधर शर्मा चतुर्वेदी
1956हिस्ट्री ऑफ़ धर्मशास्त्र, खंड IV (शोध) महामहोपाध्यायपी.वी. काणे

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के संस्कृत भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षअनुवाद का शीर्षकअनुवादमूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा)लेखक
2022अमृतफलम्गोपबन्धुमिश्रअमृतफल, (उपन्यास), ओडिआमनोजदास
2021महाब्राह्मण:शतावधानी रा. गणेश एवं. बी.एन. शशिकिरणमहाब्राह्मण (उपन्यास), कन्नडदेवुडु नरसिंहशास्त्री
2020प्रकाशमार्गाःमंजूषा कुलकर्णीप्रकाशवाटा (जीवनी), मराठीप्रकाश आमटे
2019रश्मिरथीप्रेमशंकर शर्मारश्मिरथी (कविता), हिंदीरामधारी सिंह दिनकर
2018असमा वांग्‍मंजरीदीपक कुमार शर्माअसमा वांग्‍मंजरी (कविता), असमियाविभिन्‍न कवि
2017सौंदर्यस्रोतस्विनी नर्मदाप्रवीण पंड्यासौंदर्यन नदी नर्मदा (गुजराती यात्रा वृत्तांत)अमृतलाल वेगड़
2016विविक्‍तपुष्‍पकरण्‍द:रानी सदाशिव मूर्तिओंतारी पूला बुट्टा (तेलुगु कविता)राळ्ळबंडि कविता प्रसाद
2015अहमेव राधा अहमेव कृष्‍ण:ताराशंकर शर्मा ‘पाण्‍डेय’मैं ही राधा मैं ही कृष्‍ण (हिंदी कविता-संग्रह)गुलाब कोठारी
2014वात्‍यासारनारायणदाशझड़ ओ अन्‍यान्‍य गल्‍प (ओडि़या कहानी-संग्रह)चंद्रशेखर दासवर्मा
2013विजयपर्वअभिराज राजेन्‍द्र मिश्रविजयपर्व (हिंदी नाटक)रामकुमार वर्मा
2012भारतवर्षम्भागीरथि नंदभारतवर्ष (ओड़िया कविता-संग्रह)सीताकांत महापात्र
2010आवरणम्एच.आर. विश्वासआवरण (कन्नड उपन्यास)एस.एल. भैरप्प
2009श्रीमद्रामचरिमानसम्(स्व.) प्रेमनारायण द्विवेदीरामचरितमानस (हिन्दी महाकाव्य)तुलसीदास
2008श्रृंगारपद्यावलि:ए.वी. सुब्रमणियन्कुरुनतोकइ (तमिऴ कविता संकलन)संगम कवि
2007निर्मलापं. श्रीराम देवनिर्मला (हिन्दी उपन्यास)मुंशी प्रेमचंद
2006सार्थ:एच.वी. नागराज रावसार्थ (कन्नड उपन्यास)एस.एल. भैरप्प
2005धर्मश्री:जनार्दन हेगडेधर्मश्री (कन्नड उपन्यास)एस.एल. भैरप्प
2004ग़ालिब–काव्यम्जगन्नाथ पाठकदीवाने ग़ालिब (उर्दू काव्य)मिर्जा असदुल्लाह खाँ ‘ग़ालिब’
2001प्रपंचपदीआर. श्रीहरिप्रपंचपदुलु (तेलुगु कविता–संग्रह)सी. नारायण रेड्डी
2000संस्कृत रवीन्द्र संगीतम्दीपक घोषसंकलन (बाङ्ला कविता–संग्रह)रवीन्द्रनाथ ठाकुर
1998शरत्सप्तकम्बिहारीलाल मिश्रसंचयन (बाङ्ला कहानी–संग्रह)शरतचंद्र चट्टोपाध्याय
1997व्यामोह:श्याम विमलव्यामोह (हिन्दी उपन्यास)श्याम विमल
1996चिलिकाक्षीरोदचंद्र दाशचिलिका (ओड़िया कविता–संग्रह)राधानाथ राय
1995श्रीकृष्णचरितम् महाकाव्यम्के.पी. नारायण पिषारोटिश्रीकृष्णचरितम् महाकाव्यम् (मलयाळम् महाकाव्य)कुंचन नांबियार
1994विद्यापति शतकम्काशीनाथ मिश्रविद्यापति के पद (मैथिली काव्य)विद्यापति
1993नेहरूचरित महाकाव्यम्अमीरचंद्र शास्त्रीऐन ऑटोबायोग्राफ़ी (अंग्रेज़ी आत्मकथा)जवाहरलाल नेहरू
1991सटीकम् कबीरदास शतकम्मल्लिकार्जुन परड्डीकबीर दोहावली (हिन्दी दोहे)कबीरदास
1990विज्ञानम् समाजश्चगणेश शर्माविज्ञान और समाज (हिन्दी प्रबंध)सरयू प्रसाद गुप्त

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के संस्कृत भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022सचित्रम् प्रहेलिकाशतकम् (अभिनवसंस्कृतप्रहेलिका:) (कविता-संग्रह)कुलदीप शर्मा
2021कथामाधुरी (कहानी-संग्रह)आशा अग्रवाल
2020बालगुञ्जनम् (कविता संग्रह)अरविन्द कुमार तिवारी
2019चित्वा तृणं तृणम् (कविता)संजय चैबे
2018शनैः शनैः (कविता)सम्पदानंद मिश्र
2017डयते कथमाकाशे? (कविता)राजकुमार मिश्र
2016चमत्‍कारिक: चलदूरभाष: (कहानी)ऋषिराज जानी
2015बालकथासप्‍तति: (कहानी-संग्रह)जनार्दन हेगड़े
2014इस वर्ष कोई पुरस्‍कार नहीं
2013मार्जालस्य मुखं दृष्टम् (नाटक)एच.आर. विश्वास
2012ईसप–कथा–निकुंजम् (कहानी–संग्रह)ओम्प्रकाश ठाकुर
2011कौमारम् (कविता–संग्रह)अभिराज राजेंद्र मिश्र
2010संस्कृतकथाशतकम् (दो खंड) (कहानी–संग्रह)पद्म शास्त्री

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के संस्कृत भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022श्रीमतीचरित्रम् (कविता-संग्रह)श्रुति कानिटकर
2021कथाकल्पलता (कहानी-संग्रह)स्वेतापद्मा सतपथी
2020आद̖योन्मेष: (कविता)ऋषिराजपाठक
2019वाग्विलासिनी (कविता)युवराज भट्टराई
2018चित्रकाव्‍यदर्शनम् (कविता)मुनिराजसुंदर विजय
2017परिवर्तनकाव्‍यम् (कविता-संग्रह)हेमचंद्र बेलवाल
2016वनवैभवम् (कविता)भारतभूषण रथ
2015समुद्रे बुद्धस्‍य नेत्रे (कविता)ऋषिराज जानी
2014संपर्क: (कहानी-संग्रह)पराम्‍बा श्री योगमाया
2013भारतभूषणम् (कविता–संग्रह)राजकुमार मिश्र
2012उद्बाहुवामनता (कविता–संग्रह)प्रवीण पण्डया
2011काव्य कावेरी (कविता–संग्रह)परमानंद झा

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार