मणिपुरी या मैती भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Manipuri or Meitei Sahitya Akademi Award - First Winner
Manipuri or Meitei Sahitya Akademi Award – First Winner

साहित्य अकादमी ने 1973 में सर्वप्रथम मणिपुरी या मैतेई भाषा का पुरस्कारपाचा मेहताई (Pacha Meitei)” को “इंफ़ाल अमासुङ मागी नुङशित्की फिबम इशिंग (उपन्यास)” के लिए दिया था। मणिपुरी भाषा मणिपुरी लोगों द्वारा बोली जाने वाली भाषा है। इसे मैतेई के नाम से भी जाना जाता है, और यह मणिपुर की आधिकारिक भाषा (राजभाषा) है। मणिपुरी चीन-तिब्बती भाषा परिवार से संबंधित है।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

मणिपुरी भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022लेइरोन्नुंग (कविता-संग्रह)कोइजम शांतिबाला
2021मणिपुरीदा पुशी वारिगी साहित्य (आलोचना)डॉ. थोकचोम इबोहनबी सिंह
2020मालंगबना करि है (कविता)ईरुंगबम देवेन
2019ऐ अमदी अदुङैगी इथत (उपन्यास)बेरील थांगा (एल. बीरमंगल सिंह)
2018नगमखइगी वंगमादा (कहानी-संग्रह)बुद्धिचंद्र हैस्नांबा
2017चही तरेत् खुंताकपा (नाटक)राजेन तोइजांबा
2016चेपथरबा ईशिङ्पुन (कहानी)मोइराङ्थेम राजेन
2015अहिङना येकशिल्लिबा मङ (कविता)क्षेत्री राजन
2014खुङ्गङ् अमसुङ् रिफ्यूजि (कविता-संग्रह)नाओरेम विद्यासागर सिंह
2013चीङलोन अमदगी अमदा (यात्रा-वृत्‍तांत)माखोनमनि मोङसाबा
2012मथओ कनवा डि एन ए (उपन्यास)जोध छी. सनसम
2011नंगबु ङाइबदा (कविता–संग्रह)क्षेत्रि वीर
2010लौक्ङला (उपन्यास)मोइराङ्थेम बरकन्या
2009ख्रुंगङी चिठि (कविता–संग्रह)रघु लैशाङथेम
2008इदु निङ्थौ (कविता–संग्रह)अराम्बम ओंबी मेमचौबी
2007इमासि नुराबी (उपन्यास)बी. एम. माइस्नाम्बा
2006नूंगशिबी ग्रीस (यात्रा–संस्मरण)शरतचंद थियम
2005पांगल शोनबी ऐशे (कहानी–संग्रह)एम. नबकिशोर सिंह
2004लांथेङ्नरिब लान्मी (कविता–संग्रह)नाओरेम वीरेन्द्रजित सिंह
2003लैइ खरा पुंसि खरा (कहानी–संग्रह)सुधीर नाउरेइबम
2002मे ममगेरा बुद्धि ममगेरा (कविता–संग्रह)राजकुमार भुवनस्ना
2001खोङजि मखोल (कहानी–संग्रह)निङोम्बम सुनिता
2000इमागी फनेक मचेत (कहानी–संग्रह)लाइतोंजम प्रेमचाँद सिंह
1999हि नङबू होन्देदा (कविता–संग्रह)सागोलसेम लनचेनबा मीतै
1998नोडदी तरक–खिदरे (कहानी–संग्रह)कीशम प्रियकुमार
1997भूत अमसुङमाखुम (कविता–संग्रह)थाङ्जम इबोपिशक सिंह
1996प्रल्लयगी मेरि रक्तगी (कविता–संग्रह)आर. के. मधुबीर
1995लेपाकले (नाटक)अरांबम समरेन्द्र सिंह
1994मयाई कारबा शामु (कहानी–संग्रह)राजकुमार मणि सिंह
1993पुन्सीगी मरुद्यान (उपन्यास)अरांबम बीरेन सिंह
1992थरोशंबी (उपन्यास)ए. चित्रेश्वर शर्मा
1991नुमित्ति असुम थेङजील्लकलि (कहानी–संग्रह)यूमलेम्बम इबोमचा सिंह
1990मपाल नाइदबसिदा ऐ (कविता–संग्रह)नॉथोम्बम बीरेन सिंह
1989तत्खवा पुन्सी–लैपुल (कहानी–संग्रह)नीलवीर शर्मा शास्त्री
1988ममाङ्थोङ् लोल्लबदि मीनथोङ्दा लाक्उदना (कहानी–संग्रह)ई. सोनामणि सिंह
1987तीर्थ यात्रा (कविता–संग्रह)ई. नीलकांत सिंह
1986मंगी इसेई (कहानी–संग्रह)खुमनथेम प्रकाश सिंह
1985वीर टीकेन्द्रजित रोड (उपन्यास)एच. गुनो सिंह
1984चेक्ला पाइखरबंदा (कहानी–संग्रह)लमबम वीरमणि सिंह
1983कर्णगी ममा अमसुङ्कर्णगी अरोइबा याहिप (नाटक)एन. ईबोबी सिंह
1982पिष्टाल अमा कुंदलेई अमा (कहानी–संग्रह)ई. दिनमणि सिंह
1981कालेनथगी लीपकलेई (कहानी–संग्रह)ई. रजनीकांत सिंह
1979बोड़ो साहेब ओङबी सनातोम्बी (उपन्यास)एम. के. विनोदिनी देवी
1978नाबोङखाउ (नाटक)जी. सी. तोम्ब्रा
1977अशैबगी नित्याइपोद (कविता–संग्रह)ए. मीनकेतन सिंह
1976ममांग लीकाई थंबाल शातले (कविता–संग्रह)एल. समरेन्द्र सिंह
1974इलिसा आमागी महाओ (कहानी–संग्रह)एन. कुंजमोहन सिंह
1973इंफ़ाल अमासुङ मागी नुङशित्की फिबम इशिंग (उपन्यास)पाचा मेहताई

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मणिपुरी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षअनुवाद का शीर्षकअनुवादमूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा)लेखक
2022अंगोउबा केईसलाम तोंबाद व्हाइट टाइगर (उपन्यास), अंग्रेज़ीअरविंद अडिगा
2021उमराव जान अदाएम.एम. अहमदउमराव जान अदा (उपन्यास), उर्दूमिर्ज़ा मुहम्मद हादी रुसवा
2020अथूम-अहाव यानवा नूपाएच. श्यामसुंदर सिंहद वेंडर ऑफ़ स्वीट्स (उपन्यास), अंग्रेज़ीआर.के. नारायण
2019लालहौबा अमसुङ अतै शैरेङशिङख. प्रकाश सिंहविद्रोही ओ अन्यान्य कविता (कविता), बाङ्लाक़ाज़ी नजरुल इस्लाम
2018मपुंग फडबराजकुमार मोबि सिंहआधे अधूरे (नाटक), हिंदीमोहन राकेश
2017मणि महेशनाओरेम विद्यासागर सिंहमणिमहेश (बाङ्ला यात्रावृत्त)उमाप्रसाद मुखोपाध्याय
2016ईबा लोईशिनखिद्रवा पूंसि वारीअनीता निङ्गोबमआधा लेखा दस्‍तावेज (असमिया आत्‍मकथा)इंदिरा गोस्‍वामी
2015लीशीङ् अमा शुपना मरिफू मरिगी ममानाओरम खगेन्‍द्रहजार चौरासीर मा (बाङ्ला उपन्‍यास)महाश्‍वेता देवी
2014हि ईराकपाइबोतोम्‍बी मङ्गाङ्नौका डुबी (बाङ्ला/हिंदी उपन्‍यास)रवींद्रनाथ ठाकुर
2013खम्‍बी मेगी माशसिंगइबोचा सोइबमविंग्‍स ऑफ़ फायर (अंग्रेज़ी आत्‍मकथा)ए.पी.जे. अब्‍दुल कलाम
2012धर्म्म तत्त्वईलाङ्बम सोनामणि सिंहधर्म तत्त्व (बाङ्ला निबंध–संग्रह)बंकिम चंद्र
2011करि मांग्खे कवि फङ्खेएस. नदंकिशोर सिंहक्या खोया क्या पाया (हिन्दी कविता–संग्रह)अटल बिहारी वाजपेयी
2010ट्रेन्ना पाकिस्तान तम्नाएल. वीरेन्द्र कुमार शर्माट्रेन टू पाकिस्तान (अंग्रेज़ी उपन्यास)खुशवंत सिंह
2009तमथीबा नोङलैएस. ब्रजेश्वर शर्माकाली आँधी (हिन्दी उपन्यास)कमलेश्वर
2008संस्कारयूमलेम्बम इबोम्चा सिंहसंस्कार (कन्नड उपन्यास)यू.आर. अनंतमूर्ति
2007खुनुशींगी लान्जेनएस. भानुमति देवीए फ्लाइट ऑफ़ पीजन्स (अंग्रेज़ी उपन्यास)रस्किन बॉण्ड
2006नेताजी सुभाषचंद्र बोसबी. एस. राजकुमारनेताजी सुभाषचंद्र बोस (अंग्रेज़ी जीवनी)शिशिर कुमार बोस
2005लमजिङबा*इरोम बाबू सिंहद गाइड (अंग्रेज़ी उपन्यास)आर.के. नारायण
2004गोरानाङथोम्बम कुंजमोहन सिंहगोरा (बाङ्ला उपन्यास)रवीन्द्रनाथ ठाकुर
2003नुमित्की तरेत्शुबा शगोलअरिबम कुमार शर्मासूरज का सातवाँ घोड़ा (हिन्दी उपन्यास)धर्मवीर भारती
2002अतोप्पा द्रोणाचार्य अमामेघचंद्र हेराङखोङजमएक और द्रोणाचार्य (हिन्दी नाटक)शंकर शेष
2001युगांतराजकुमार मणि सिंहयुगांत (मराठी निबंध–संग्रह)इरावती कर्वे
2000मधुशालाक्षेत्रि राजेश्वरमधुशाला (हिन्दी काव्यकृति)हरिवंश राय बच्चन
1999दशोपनिषद्(स्व.) अरिबम राधामोहन शर्मादशोपनिषद् (संस्कृत)वेद व्यास
1998महाक्की वारेप अमशूङ अतेई वारीमचशिंङआई.एस. काङ्जमउसका फैसला तथा अन्य कहानियाँ (हिन्दी कहानी–संग्रह)जवाहर सिंह
1997प्रेमचंदगी अखन्नबावाड़ीचिङ्नगबम निशान निङ्तम्बासंचयन (हिन्दी कहानी–संग्रह)प्रेमचंद
1996शिवानीगी किशनूलीअरिबम कृष्णमोहन शर्मासंचयन (हिन्दी कहानी–संग्रह)शिवानी
1994हयवदनई. दिनमणि सिंहहयवदन (कन्नड नाटक)गिरीश कार्नाड
1993चरित्रहीनएल. रघुमणि शर्माचरित्रहीन (बाङ्ला उपन्यास)शरतचंद्र चट्टोपाध्याय
1992बाङ्ला साहित्यगी इतिहासएच. गुनो सिंहहिस्ट्री ऑफ़ बंगाली लिटरेचर (अंग्रेज़ी)सुकुमार सेन
1991मणिपुरी महाभारतकलाचांद शास्त्रीमहाभारतम् (संस्कृत महाकाव्य)व्यास
1990कृष्णकांतगी उइलए. श्याम सुंदर सिंहकृष्णकांतेर उइल (बाङ्ला उपन्यास)बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय
1989दृष्टिपातटी. थोइबी देवीदृष्टिपात (बाङ्ला उपन्यास)विनय मुखोपाध्याय

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मणिपुरी के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022टॉमथिन अमसुंग खुजी (कहानी-संग्रह)नाओरेम लोकेश्वोरे सिंह
2021अपुनबना पंगलनी (नाटक-संग्रह)निंगोमबम जदुमणि सिंह
2020उचान मैरा (कविता)नाउरेम बिद्यासागर
2019थवायशींगी थवाय (नाटक)आर. के. सणहणबी चणु
2018महुशा लाइरेम्बिगी मशाइगोंडा थिरुशी लाव येंग्लुशी लाब (कविता)खेङगेम्बम शमुन्गाव
2017अङाङगी वारी मचा निफू (कहानी)वारेप्‍पम जुगिन्‍द्र सिंह
2015इषुशा पुपु वारी लीरगे (लोक-कथा)थॉकचम थोगंबा मैतेई
2014सना कोकचो अमसंग भूत निंगथाऊ (कहानी-संग्रह)राजकुमार भूबोंसना
2013पातपान थोइबी (कहानी–संग्रह)रघु लैशांथेम
2012थादा थबातोन (वैज्ञानिक उपन्यास)सगोलसेम इंद्रकुमार सिंह
2011तल तरेत (लोककथाएँ एवं नाटक)कोइजम शांतिबाला देवी
2010सोरारेनगी मचानुपी अतोनबी लैमशङ अमसुङ अतै फुंगा वारीशिङ (लोककथाएँ)न.न. कोङबम उङबी ईबेचाईमा

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के मणिपुरी भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022लोइयुम्बा (उपन्यास)सोनिया खुन्द्रकपम
2021मातंगी मंगलन (काव्य-संग्रह)लेनिन खुमांचा
2020काइरबा चाफू माचेत (कविता)रामेश्वर शरुंगबम
2019कन्वस्ता तरक्पा पिरांगना (कविता)जितेन ओइनाम्बा
2018लौबुक्‍की मनम (कविता)थोंगब्रम अमरजीत सिंह
2017केल्‍लबा ऊनागी ईशै (कविता-संग्रह)खंज्‍नोकपस कृष्‍णमोहन सिंह
2016तोरबंदुदा (उपन्‍यास)चोंग्‍थम दीपु सिंह
2015मी अससुड शा (कविता)अडगोम सरिता देवी
2014न्‍गयोन्‍बा ऐशेइयबा (कविता-संग्रह)वाङ्थोई खुमन
2013लाइ माथा शारी (कविता–संग्रह)अखोम यांदिबाला देवी
2012सिंहनाबगी का अमासुंग डायरी गी मापु (कहानी–संग्रह)रंजिता कोन्थोजम
2011नोङथाङना मुतखराबड़ा (कहानी–संग्रह)देवचंद

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार