गुजराती भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Gujarati Bhasha Sahitya Akademi Award - First Winner
Gujarati Bhasha Sahitya Akademi Award – First Winner

Gujarati Bhasha Sahitya Akademi Award

साहित्य अकादमी ने 1955 में ही सर्वप्रथम गुजराती भाषा का पुरस्कारमहादेव देसाई” को “महादेव भाईनी डायरी (संस्मरण)” के लिए मरणोपरांत दिया था। महादेव देसाईं (1892-1942) भारत के स्वतंत्रता संग्राम के सेनानी एवं राष्ट्रवादी लेखक थे। किन्तु उनकी प्रसिद्धि इस कारण से ज्यादा है कि वे लम्बे समय (लगभग 25 वर्ष) तक गांधीजी के निजी सचिव रहे।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

गुजराती भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्षपुस्‍तकलेखक
2022घेर जतां (आत्मकथात्मक निबंध)गुलाम मोहम्मद शेख
2021गंधमंजूषा (कविता-संग्रह)यज्ञेश दवे
2020बनारस डायरी (कविता)हरीश मीनाश्रु
2019मोजमा रे’वुं रे ! (निबंध)रतिलाल बोरीसागर
2018विभाजनी व्यथा (निबंध)शरीफा कासमभाई विजलीवाला
2017गुजराती व्याकरणनां बसो वर्ष (समीक्षा)उर्मि घनश्याम देसाई
2016अनेकअेक (कविता)कमल वोरा
2015अंते आरंभ (खंड 1 और 2) (निबंध)रसिक शाह
2014छबि भीतरनी (निबंध)(स्‍व.) अश्विन महेता
2013खारां ज़रण (कविता-संग्रह)चिनु मोदी
2012साक्षीभास्य (समालोचना)चंद्रकांत टोपीवाला
2011अंचळो (कहानी–संग्रह)मोहन परमार
2010छावणी (उपन्यास)धीरेन्द्र महेता
2009वात आपणा विवेचननी (समालोचनात्मक अध्ययन)शिरीष जे. पंचाल
2008फटफटियुं (कहानी–संग्रह)सुमन शाह
2007गजल संहिता (कविता–संग्रह)राजेन्द्र शुक्ल
2006आटानो सूरज (निबंध–संग्रह)रतिलाल ‘अनिल’
2005अखंड ज़ालर बागे (कविता–संग्रह)सुरेश दलाल
2004सौन्दर्यनी नदी नर्मदा (यात्रा–वृत्तांत)अमृतलाल वेगड
2003अखेपातर (उपन्यास)बिन्दु भट्ट
2002तत्त्वमसि (उपन्यास)धु्रव प्रबोधराय भट्ट
2001आगंतुक (उपन्यास)धीरूबेन पटेल
2000धूँधभरी खींण (उपन्यास)वीनेश अंताणी
1999गुजराती साहित्य पूर्वार्ध–उत्तरार्ध (समालोचना)निरंजन एन. भगत
1998वांक–देखां विवेचनो (समालोचना)जयंत कोठारी
1997कूवो (उपन्यास)अशोकपुरी गोस्वामी
1996अंधारी गलीमां सफ़ेद टपकां (कहानी–संग्रह)हिमांशी शेलत
1995अणसार (उपन्यास)वर्षा एम. अडालजा
1994वितान सुद बीज (कविता–संग्रह)रमेश पारीख
1993अग्निकुंडमां उगेलुं गुलाब (जीवनी)नारायण देसाई
1992देवोनी घाटी (यात्रा–वृत्तांत)भोलाभाई पटेल
1991टोळा आवाज़ घोंघाट (कविता–संग्रह)लाभशंकर ठाकर
1990स्टेच्यू (निबंध–संग्रह)अनिल जोशी
1989आंगळियात (उपन्यास)जोसेफ़ मेकवान
1988असूर्यलोक (उपन्यास)भगवती कुमार शर्मा
1987जटायु (कविता–संग्रह)सीतांशु यशश्चंद्र
1986धूलमणि पगलियो (संस्मरण)चंद्रकांत टी. शेठ
1985सात पगलां आकाशमां (उपन्यास)कुंदनिका कापडीआ
1984विवेचननी प्रक्रिया (समालोचना)रमणलाल जोशी
1983चिन्तयामि मनसा (निबंध–संग्रह)सुरेश जोशी
1982लिलेरो ढल (कविता–संग्रह)*प्रियकांत मणियार
1981रचना अने संरचना (समालोचना)एच. सी. भायाणी
1980अनुनय (कविता–संग्रह)जयंत पाठक
1979वमल ना वन (कविता–संग्रह)*जगदीश जोशी
1978हयाती (कविता–संग्रह)हरीन्द्र दवे
1977उपरवास कथात्रयी (उपन्यास)रघुवीर चौधुरी
1976अश्वत्थ (कविता–संग्रह)एन. के. पंड्या ‘उषनस’
1975साक्रेटीज़ (उपन्यास)मनुभाई पंचोली ‘दर्शक़
1974तारतम्य (समालोचना)अनंतराय एम. रावल
1973कविनी श्रद्धा (समालोचना)उमाशंकर जोशी
1971नाट्य गठरियाँ (यात्रा–वृत्तांत)सी. सी. मेहता
1970अभिनवानो रसविचार (समालोचना)नगीनदास पारीख
1969कुलकथाओ (रेखाचित्र)स्वामी आनंद
1968अवलोकन (साहित्य–समीक्षा)सुंदरम (त्रिभुवन दास पी. लुहार)
1967गुजराती भाषानूं ध्वनि स्वरूप अने ध्वनि परिवर्तन (भाषाशास्त्रीय अध्ययन)पी. बी. पंडित
1965जीवन–व्यवस्था (निबंध–संग्रह)काकासाहेब कालेलकर
1964नैवेद्य (निबंध–संग्रह)डोलाराय आर. मांकड
1963शांत कोलाहल (कविता–संग्रह)राजेन्द्र शाह
1962उपायन (समालोचनात्मक लेखन)वी. आर. त्रिवेदी
1961कच्छनन संस्कृति दर्शन (एक सांस्कृतिक सर्वेक्षण)राम सिंहजी राठौड़
1960शर्विलक (नाटक)रसिकलाल सी. पारीख
1958दर्शन अने चिंतन (दार्शनिक निबंध)पंडित सुखलाल
1956बृहत–पिंगल (छंद शास्त्र)*रामनारायण पाठक
1955महादेव भाईनी डायरी (संस्मरण)*महादेव देसाई

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के गुजराती भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्षअनुवाद का शीर्षकअनुवादमूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा)लेखक
2022अयोध्याकाण्डम्विजय पंडयावाल्मीकिरामायणे, अयोध्याकाण्डम्, (महाकाव्य), संस्कृतवाल्मीकि
2021बा : महात्मानां अर्धांगिनीसोनल पारिखद फॉर्गोटेन वुमन (जीवनी), अंग्रेज़ीअरुण गाँधी एवं सुनंदा गाँधी
2020परितप्त लंकेश्वरीकाश्यपी महापरितप्त लंकेश्वरी (नाटक), हिंदीमृदुला सिन्हा
2019अंतर्नादबकुला घासवालाद वाॅइस आॅफ़ द हर्ट (आत्मकथा), अंग्रेज़ीमृणालिनी साराभाई
2018मायादर्पणविनेश अंतानीकहानी-संग्रह, हिंदीनिर्मल वर्मा
2017हम्पीना खदकोहरीश मीनाश्रुएवरेगिना हिलतेना केल (कन्नड़ कविता)चंद्रशेखर कंबार
2016गीत गोविंदवसंत परीखगीत गोविंद (संस्‍कृत कविता)जयदेव
2015जेणे लाहौर नथी जोयुं ए जन्‍म्‍यो ज नथीशरीफा वीजलीवालाजिस लाहौर नइ देख्‍या ओ जम्‍याइ नइ (हिंदी नाटक)असगर वजाहत
2014तर्करहस्‍यदीपिका(स्‍व.) नगीनदास जीवनलाल शाहतर्करहस्‍यदीपिका (संस्‍कृत निबंध-संग्रह)गुणरत्‍न सूरी
2012गुजराती साहित्यनुं अनुशीलनशालिनी चंद्रकांत टोपीवालास्टडीज़ इन गुजराती लिटरेचर (अंग्रेज़ी समालोचना)जे.ई. संजना
2011कार्मेलीनदर्शना ढोलकियाकार्मेलिन (कोंकणी उपन्यास)दामोदर मावज़ो
2010पुलकितअरुणा जडेजामराठी के चुनिंदा निबंधों, संस्मरणों एवं रेखाचित्रों का अनुवादपु.ल. देशपांडे
2009जळगीतरमणीक सोमेश्वरजळगीतम् (तेलुगु कविता–संग्रह)एन. गोपी
2008क्षितिमोहन सेन अने अर्द्धशताब्दीनुं शांतिनिकेतनमोहनदास एम. पटेलक्षितिमोहन सेन ओ अर्द्धशताब्दीर शांतिनिकेतन (बाङ्ला जीवनी)प्रणति मुखोपाध्याय
2007पहेलो गिरमीटियोमोहन दांडीकरपहला गिरमिटिया (हिन्दी उपन्यास)गिरिराज किशोर
2006उपरासंजय श्रीपाद भावेउपरा (मराठी उपन्यास)लक्ष्मण माणे
2005नवा युगनुं परोढउमा रांदेरियासेइ समय (बाङ्ला उपन्यास)सुनील गंगोपाध्याय
2004अग्नि अने वरसादमहेश चंपकलालद फ़ायर एंड द रेन (अंग्रेज़ी)गिरीश कार्नाड
2003मनोज दासनी वार्ताओरेणुका सोनीसंकलन (ओड़िया कहानियाँ)मनोज दास
2002भात भात के लोगशकुंतला मेहताव्यक्ति आणि वल्लि (मराठी जीवनी)पी.एल. देशपांडे
2001शब्दर आकाशवर्षा दासशब्दर आकाश (ओड़िया कविता)सीताकांत महापात्र
2000कोशेटोउषा सेठकोसला (मराठी उपन्यास)भालचंद्र नेमाडे
1999इकविस बंगाली वार्ताओसुकन्या झवेरीइकुसटि बाङ्ला गल्प (बाङ्ला कहानियाँ)विभिन्न बाङ्ला लेखकों की कहानियाँ
1998इयारुइंगमभोलाभाई पटेलइयारुइंगम (असमिया उपन्यास)बी.के. भट्टाचार्य
1997अमृतस्य पुत्रीप्रसाद ब्रह्मभट्टअमृतस्य पुत्री (बाङ्ला उपन्यास)कमल दास
1996जीवन स्वादचंद्रकांत मेहताजीवन स्वाद (बाङ्ला उपन्यास)आशापूर्णा देवी
1995मृत्युंजयप्रतिभा एम. दवेमृत्युंजय (मराठी उपन्यास)शिवाजी सावंत
1994मनोहर छे, तोपुन…सुरेश दलालआहे, मनोहर, तारी (मराठी आत्मकथा)सुनीता देशपांडे
1993प्रच्छन्नअनिला ए. दलालप्रछन्न (बाङ्ला उपन्यास)विमल कर
1992सुवर्ण मुद्रा अने…जया वी. मेहतामाणझा अरभात आणि चिल्लर (मराठी)जी.ए. कुलकर्णी
1991काबुलीबालारमणलाल पी. सोनीगल्पगुच्छ (बाङ्ला कहानियाँ)रवीन्द्रनाथ ठाकुर
1990गणदेवतारमणीक मेघानीगणदेवता (बाङ्ला उपन्यास)ताराशंकर बंद्योपाध्याय
1989न हन्यतेनगीनदास पारेखन हन्यते (बाङ्ला संस्मरण)मैत्रेयी देवी

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के गुजराती भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

2022खिस्कोली ने कंप्यूटर छे लेवु (कविता-संग्रह)कीर्ति गोस्वामी
2020भुरीनी अजायब सफ़र (कहानी-संग्रह)नटवर पटेल
2019समग्र योगदानकुमारपाल देसाई
2018समग्र योगदानचंद्रकांत सेठ
2017बाल साहित्‍य में समग्र योगदान हेतुहरीश नायक
2016बंटीना सूरजदादा (कहानी)पुष्‍पा अंताणी
2015बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुधीरुबेन पटेल
2014बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुईश्‍वर परमार
2013बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुश्रद्धा ए. त्रिवेदी
2012आव हया, वार्ता कहूं… (कहानी–संग्रह)योसेफ मेकवान
2011बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु(स्व.) रमेश पारेख
2010बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतुयशवंत महेता

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के गुजराती भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

2022राजा रवि वर्मा (जीवनी)भरत खेनी
2021ऐ-माणस (उपन्यास)दृष्टि सोनी
2020पदचयो बच्चे (कहानी)अभिमन्यु आचार्य
2019रेतिनो मनस (कहानी)अजय सोनी
2018जन्‍मारो (कविता)ईशा दादावाला
2017महोतुं (कहानी-संग्रह)राम मोरी
2016ग़ज़लपूर्वक (कविता)अंकित त्रिवेदी
2015मालो (कहानी)राजेश वानकर
2014सवार लाइने (कविता-संग्रह)अनिल चावड़ा
2013दलखीथी साव छूटां (कविता–संग्रह)अशोक चावड़ा ‘बेदिल’
2012पश्यंतीनी पेले पार (कविता–संग्रह)जतुष जोशी
2011अंतिम युद्ध (नाटक)ध्वनिल पारेख

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार