गुजराती भाषा में साहित्य अकादमी के पुरस्कार विजेता

Gujarati Bhasha Sahitya Akademi Award - First Winner
Gujarati Bhasha Sahitya Akademi Award – First Winner

Gujarati Bhasha Sahitya Akademi Award

साहित्य अकादमी ने 1955 में ही सर्वप्रथम गुजराती भाषा का पुरस्कारमहादेव देसाई” को “महादेव भाईनी डायरी (संस्मरण)” के लिए मरणोपरांत दिया था। महादेव देसाईं (1892-1942) भारत के स्वतंत्रता संग्राम के सेनानी एवं राष्ट्रवादी लेखक थे। किन्तु उनकी प्रसिद्धि इस कारण से ज्यादा है कि वे लम्बे समय (लगभग 25 वर्ष) तक गांधीजी के निजी सचिव रहे।

भारत की राजधानी दिल्ली में स्थापित साहित्य अकादमी द्वारा प्रतिवर्ष साहित्य के क्षेत्र में पाँच प्रकार के पुरस्कार “साहित्य अकादमी पुरस्कार, अनुवाद पुरस्कार, बाल साहित्य पुरस्कार, युवा पुरस्कार और भाषा सम्मान पुरस्कार” वितरित किए जाते हैं।

इनमें से प्रथम चार पुरस्कार साहित्य अकादमी अपने द्वारा मान्यता प्रदत्त 24 भाषाओं (अंग्रेज़ी, असमिया, उर्दू, ओड़िया, कन्नड़, कश्मीरी, कोंकणी, गुजराती, डोगरी, तमिल, तेलुगू, नेपाली, पंजाबी, बंगाली, बोड़ो, मणिपुरी, मराठी, मलयालम, मैथिली, राजस्थानी, संथाली, सिन्धीसंस्कृत भाषा और हिन्दी भाषा) में से प्रत्येक में प्रकाशित सर्वोत्कृष्ट साहित्यिक कृति को पुरस्कार प्रदान करती है। जबकि “भाषा सम्मान” अन्य भाषाओं की रचनाओं को भी दिया जाता है। इनमें से 22 भाषाएं (अंग्रेजी और राजस्थानी को छोड़कर) भारत की संवैधानिक भाषाएं हैं।

वर्तमान में ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’ और ‘भाषा सम्मान पुरस्कार’ के अंतर्गत सम्मान स्वरूप एक लाख (1,00,000) भारतीय रुपये दिए जाते हैं। एवं अन्य पुरस्कारों में सम्मान राशि पचास हजार (50,000) रुपये है।

साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेता

गुजराती भाषा में दिए गए साहित्य अकादमी पुरस्कारों की सूची निम्नलिखित है:-

वर्ष पुस्‍तक लेखक
2022 घेर जतां (आत्मकथात्मक निबंध) गुलाम मोहम्मद शेख
2021 गंधमंजूषा (कविता-संग्रह) यज्ञेश दवे
2020 बनारस डायरी (कविता) हरीश मीनाश्रु
2019 मोजमा रे’वुं रे ! (निबंध) रतिलाल बोरीसागर
2018 विभाजनी व्यथा (निबंध) शरीफा कासमभाई विजलीवाला
2017 गुजराती व्याकरणनां बसो वर्ष (समीक्षा) उर्मि घनश्याम देसाई
2016 अनेकअेक (कविता) कमल वोरा
2015 अंते आरंभ (खंड 1 और 2) (निबंध) रसिक शाह
2014 छबि भीतरनी (निबंध) (स्‍व.) अश्विन महेता
2013 खारां ज़रण (कविता-संग्रह) चिनु मोदी
2012 साक्षीभास्य (समालोचना) चंद्रकांत टोपीवाला
2011 अंचळो (कहानी–संग्रह) मोहन परमार
2010 छावणी (उपन्यास) धीरेन्द्र महेता
2009 वात आपणा विवेचननी (समालोचनात्मक अध्ययन) शिरीष जे. पंचाल
2008 फटफटियुं (कहानी–संग्रह) सुमन शाह
2007 गजल संहिता (कविता–संग्रह) राजेन्द्र शुक्ल
2006 आटानो सूरज (निबंध–संग्रह) रतिलाल ‘अनिल’
2005 अखंड ज़ालर बागे (कविता–संग्रह) सुरेश दलाल
2004 सौन्दर्यनी नदी नर्मदा (यात्रा–वृत्तांत) अमृतलाल वेगड
2003 अखेपातर (उपन्यास) बिन्दु भट्ट
2002 तत्त्वमसि (उपन्यास) धु्रव प्रबोधराय भट्ट
2001 आगंतुक (उपन्यास) धीरूबेन पटेल
2000 धूँधभरी खींण (उपन्यास) वीनेश अंताणी
1999 गुजराती साहित्य पूर्वार्ध–उत्तरार्ध (समालोचना) निरंजन एन. भगत
1998 वांक–देखां विवेचनो (समालोचना) जयंत कोठारी
1997 कूवो (उपन्यास) अशोकपुरी गोस्वामी
1996 अंधारी गलीमां सफ़ेद टपकां (कहानी–संग्रह) हिमांशी शेलत
1995 अणसार (उपन्यास) वर्षा एम. अडालजा
1994 वितान सुद बीज (कविता–संग्रह) रमेश पारीख
1993 अग्निकुंडमां उगेलुं गुलाब (जीवनी) नारायण देसाई
1992 देवोनी घाटी (यात्रा–वृत्तांत) भोलाभाई पटेल
1991 टोळा आवाज़ घोंघाट (कविता–संग्रह) लाभशंकर ठाकर
1990 स्टेच्यू (निबंध–संग्रह) अनिल जोशी
1989 आंगळियात (उपन्यास) जोसेफ़ मेकवान
1988 असूर्यलोक (उपन्यास) भगवती कुमार शर्मा
1987 जटायु (कविता–संग्रह) सीतांशु यशश्चंद्र
1986 धूलमणि पगलियो (संस्मरण) चंद्रकांत टी. शेठ
1985 सात पगलां आकाशमां (उपन्यास) कुंदनिका कापडीआ
1984 विवेचननी प्रक्रिया (समालोचना) रमणलाल जोशी
1983 चिन्तयामि मनसा (निबंध–संग्रह) सुरेश जोशी
1982 लिलेरो ढल (कविता–संग्रह) *प्रियकांत मणियार
1981 रचना अने संरचना (समालोचना) एच. सी. भायाणी
1980 अनुनय (कविता–संग्रह) जयंत पाठक
1979 वमल ना वन (कविता–संग्रह) *जगदीश जोशी
1978 हयाती (कविता–संग्रह) हरीन्द्र दवे
1977 उपरवास कथात्रयी (उपन्यास) रघुवीर चौधुरी
1976 अश्वत्थ (कविता–संग्रह) एन. के. पंड्या ‘उषनस’
1975 साक्रेटीज़ (उपन्यास) मनुभाई पंचोली ‘दर्शक़
1974 तारतम्य (समालोचना) अनंतराय एम. रावल
1973 कविनी श्रद्धा (समालोचना) उमाशंकर जोशी
1971 नाट्य गठरियाँ (यात्रा–वृत्तांत) सी. सी. मेहता
1970 अभिनवानो रसविचार (समालोचना) नगीनदास पारीख
1969 कुलकथाओ (रेखाचित्र) स्वामी आनंद
1968 अवलोकन (साहित्य–समीक्षा) सुंदरम (त्रिभुवन दास पी. लुहार)
1967 गुजराती भाषानूं ध्वनि स्वरूप अने ध्वनि परिवर्तन (भाषाशास्त्रीय अध्ययन) पी. बी. पंडित
1965 जीवन–व्यवस्था (निबंध–संग्रह) काकासाहेब कालेलकर
1964 नैवेद्य (निबंध–संग्रह) डोलाराय आर. मांकड
1963 शांत कोलाहल (कविता–संग्रह) राजेन्द्र शाह
1962 उपायन (समालोचनात्मक लेखन) वी. आर. त्रिवेदी
1961 कच्छनन संस्कृति दर्शन (एक सांस्कृतिक सर्वेक्षण) राम सिंहजी राठौड़
1960 शर्विलक (नाटक) रसिकलाल सी. पारीख
1958 दर्शन अने चिंतन (दार्शनिक निबंध) पंडित सुखलाल
1956 बृहत–पिंगल (छंद शास्त्र) *रामनारायण पाठक
1955 महादेव भाईनी डायरी (संस्मरण) *महादेव देसाई

अनुवाद पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 1989 से अनुवाद के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के गुजराती भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

वर्ष अनुवाद का शीर्षक अनुवाद मूल कृति का शीर्षक (भाषा/विधा) लेखक
2022 अयोध्याकाण्डम् विजय पंडया वाल्मीकिरामायणे, अयोध्याकाण्डम्, (महाकाव्य), संस्कृत वाल्मीकि
2021 बा : महात्मानां अर्धांगिनी सोनल पारिख द फॉर्गोटेन वुमन (जीवनी), अंग्रेज़ी अरुण गाँधी एवं सुनंदा गाँधी
2020 परितप्त लंकेश्वरी काश्यपी महा परितप्त लंकेश्वरी (नाटक), हिंदी मृदुला सिन्हा
2019 अंतर्नाद बकुला घासवाला द वाॅइस आॅफ़ द हर्ट (आत्मकथा), अंग्रेज़ी मृणालिनी साराभाई
2018 मायादर्पण विनेश अंतानी कहानी-संग्रह, हिंदी निर्मल वर्मा
2017 हम्पीना खदको हरीश मीनाश्रु एवरेगिना हिलतेना केल (कन्नड़ कविता) चंद्रशेखर कंबार
2016 गीत गोविंद वसंत परीख गीत गोविंद (संस्‍कृत कविता) जयदेव
2015 जेणे लाहौर नथी जोयुं ए जन्‍म्‍यो ज नथी शरीफा वीजलीवाला जिस लाहौर नइ देख्‍या ओ जम्‍याइ नइ (हिंदी नाटक) असगर वजाहत
2014 तर्करहस्‍यदीपिका (स्‍व.) नगीनदास जीवनलाल शाह तर्करहस्‍यदीपिका (संस्‍कृत निबंध-संग्रह) गुणरत्‍न सूरी
2012 गुजराती साहित्यनुं अनुशीलन शालिनी चंद्रकांत टोपीवाला स्टडीज़ इन गुजराती लिटरेचर (अंग्रेज़ी समालोचना) जे.ई. संजना
2011 कार्मेलीन दर्शना ढोलकिया कार्मेलिन (कोंकणी उपन्यास) दामोदर मावज़ो
2010 पुलकित अरुणा जडेजा मराठी के चुनिंदा निबंधों, संस्मरणों एवं रेखाचित्रों का अनुवाद पु.ल. देशपांडे
2009 जळगीत रमणीक सोमेश्वर जळगीतम् (तेलुगु कविता–संग्रह) एन. गोपी
2008 क्षितिमोहन सेन अने अर्द्धशताब्दीनुं शांतिनिकेतन मोहनदास एम. पटेल क्षितिमोहन सेन ओ अर्द्धशताब्दीर शांतिनिकेतन (बाङ्ला जीवनी) प्रणति मुखोपाध्याय
2007 पहेलो गिरमीटियो मोहन दांडीकर पहला गिरमिटिया (हिन्दी उपन्यास) गिरिराज किशोर
2006 उपरा संजय श्रीपाद भावे उपरा (मराठी उपन्यास) लक्ष्मण माणे
2005 नवा युगनुं परोढ उमा रांदेरिया सेइ समय (बाङ्ला उपन्यास) सुनील गंगोपाध्याय
2004 अग्नि अने वरसाद महेश चंपकलाल द फ़ायर एंड द रेन (अंग्रेज़ी) गिरीश कार्नाड
2003 मनोज दासनी वार्ताओ रेणुका सोनी संकलन (ओड़िया कहानियाँ) मनोज दास
2002 भात भात के लोग शकुंतला मेहता व्यक्ति आणि वल्लि (मराठी जीवनी) पी.एल. देशपांडे
2001 शब्दर आकाश वर्षा दास शब्दर आकाश (ओड़िया कविता) सीताकांत महापात्र
2000 कोशेटो उषा सेठ कोसला (मराठी उपन्यास) भालचंद्र नेमाडे
1999 इकविस बंगाली वार्ताओ सुकन्या झवेरी इकुसटि बाङ्ला गल्प (बाङ्ला कहानियाँ) विभिन्न बाङ्ला लेखकों की कहानियाँ
1998 इयारुइंगम भोलाभाई पटेल इयारुइंगम (असमिया उपन्यास) बी.के. भट्टाचार्य
1997 अमृतस्य पुत्री प्रसाद ब्रह्मभट्ट अमृतस्य पुत्री (बाङ्ला उपन्यास) कमल दास
1996 जीवन स्वाद चंद्रकांत मेहता जीवन स्वाद (बाङ्ला उपन्यास) आशापूर्णा देवी
1995 मृत्युंजय प्रतिभा एम. दवे मृत्युंजय (मराठी उपन्यास) शिवाजी सावंत
1994 मनोहर छे, तोपुन… सुरेश दलाल आहे, मनोहर, तारी (मराठी आत्मकथा) सुनीता देशपांडे
1993 प्रच्छन्न अनिला ए. दलाल प्रछन्न (बाङ्ला उपन्यास) विमल कर
1992 सुवर्ण मुद्रा अने… जया वी. मेहता माणझा अरभात आणि चिल्लर (मराठी) जी.ए. कुलकर्णी
1991 काबुलीबाला रमणलाल पी. सोनी गल्पगुच्छ (बाङ्ला कहानियाँ) रवीन्द्रनाथ ठाकुर
1990 गणदेवता रमणीक मेघानी गणदेवता (बाङ्ला उपन्यास) ताराशंकर बंद्योपाध्याय
1989 न हन्यते नगीनदास पारेख न हन्यते (बाङ्ला संस्मरण) मैत्रेयी देवी

बाल साहित्य पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2010 से बाल साहित्य के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के गुजराती भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

2022 खिस्कोली ने कंप्यूटर छे लेवु (कविता-संग्रह) कीर्ति गोस्वामी
2020 भुरीनी अजायब सफ़र (कहानी-संग्रह) नटवर पटेल
2019 समग्र योगदान कुमारपाल देसाई
2018 समग्र योगदान चंद्रकांत सेठ
2017 बाल साहित्‍य में समग्र योगदान हेतु हरीश नायक
2016 बंटीना सूरजदादा (कहानी) पुष्‍पा अंताणी
2015 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु धीरुबेन पटेल
2014 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु ईश्‍वर परमार
2013 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु श्रद्धा ए. त्रिवेदी
2012 आव हया, वार्ता कहूं… (कहानी–संग्रह) योसेफ मेकवान
2011 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु (स्व.) रमेश पारेख
2010 बाल साहित्य के क्षेत्र में समग्र योगदान हेतु यशवंत महेता

युवा पुरस्कार विजेता

साहित्य अकादमी ने 2011 से युवा लेखकों के लिए नया पुरस्कार शुरू किया। इस पुरस्कार के गुजराती भाषा के विजेता निम्नलिखित हैं:-

2022 राजा रवि वर्मा (जीवनी) भरत खेनी
2021 ऐ-माणस (उपन्यास) दृष्टि सोनी
2020 पदचयो बच्चे (कहानी) अभिमन्यु आचार्य
2019 रेतिनो मनस (कहानी) अजय सोनी
2018 जन्‍मारो (कविता) ईशा दादावाला
2017 महोतुं (कहानी-संग्रह) राम मोरी
2016 ग़ज़लपूर्वक (कविता) अंकित त्रिवेदी
2015 मालो (कहानी) राजेश वानकर
2014 सवार लाइने (कविता-संग्रह) अनिल चावड़ा
2013 दलखीथी साव छूटां (कविता–संग्रह) अशोक चावड़ा ‘बेदिल’
2012 पश्यंतीनी पेले पार (कविता–संग्रह) जतुष जोशी
2011 अंतिम युद्ध (नाटक) ध्वनिल पारेख

भाषा सम्मान पुरस्कार विजेता

प्रथम भाषा सम्मान वर्ष 1996 में प्रदान किया गया, जिनमें श्री धरीक्षण मिश्र (भोजपुरी), श्री बंशी राम शर्मा और श्री एम. आर. ठाकुर (हिमाचली), श्री के. जतप्पा राय और श्री मंदार केशव भट्ट (तुलु) के लिए तथा श्री चंद्रकांत मुरा सिंह (काकबरोक) को अपनी-अपनी भाषाओं के विकास में योगदान के लिए सम्मानित किया गया। पूर्ण जानकारी और लिस्ट के लिए देंखें – भाषा सम्मान पुरस्कार

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *